همه مردان کودتا

محمد حاجی

در جریان کودتای 28مرداد افراد زیادی حضور داشتند؛ از مصدق و طرفداران او گرفته تا شعبان جعفری و نیروهای خارجی. در اینجا نگاهی کرده‌ایم به زندگی برخی از این آدم‌ها که کمتر درباره‌شان شنیده‌ایم و هر کدام سرنوشت متفاوتی داشته‌اند.

نعمت‌الله نصیری



نصیری که قبل از کودتا جزو افسران عالی‌رتبه ارتش و فرمانده گارد شاهنشاهی ایران بود در ایام کودتا وظیفه ابلاغ حکم عزل مصدق از نخست‌وزیری را داشت. او از رامسر به تهران آمد و ابتدا حکم نخست‌وزیری فضل‌الله زاهدی را به او داد. سپس به خانه مصدق رفت و نامه شاه را تسلیم او کرد. موقع برگشت از خانه مصدق اما سرهنگ ریاحی، رئیس ستاد ارتش او را بازداشت و روانه زندان کرد. همین بازداشت کوتاه‌مدت باعث شد او در چشم شاه ارج و قرب خاصی پیدا کند و سال 44به ریاست ساواک برسد. او تا سال 57 این پست را در اختیار داشت و بعد به‌عنوان سفیر به پاکستان رفت. شهریور57 نصیری برای آرام کردن مردم به ایران فراخوانده و بازداشت شد. بعد از انقلاب او یکی از نخستین کسانی بود که توسط نیروهای انقلاب اعدام شد.

حسین فاطمی



فاطمی سال 1296در نایین به دنیا آمد و خیلی زود توانست خودش را به‌عنوان یک سیاستمدار و البته روزنامه نگار معرفی کند. او که از یاران محمد مصدق بود مدتی معاون او بود اما بعد از این سمت استعفا کرد و وارد مجلس شد تا بتواند به مصدق در مجلس کمک کند. فاطمی قبل از کودتا 2بار مورد سوءقصد قرار گرفت که از هر‌دو جان سالم به در برد. سال 32، بعد از استعفای وزیر خارجه وقت، فاطمی به جای او انتخاب شد. او نخستین کسی است که ملی شدن صنعت نفت را سر زبان‌ها انداخت و از لفظ جمهوری استفاده کرد. در روزهایی که شاه از کشور رفته بود او به تندی علیه او سخنرانی کرد و مقاله نوشت. همین‌ها باعث شد بعد از کودتا برای سر او جایزه بگذارند. فاطمی تا 6 اسفند فراری بود و مخفیانه زندگی می‌کرد اما بالاخره مأموران او را پیدا کردند و خود نصیری خبر دستگیری او را به شاه داد. چند روز بعد فاطمی درحالی‌که به‌شدت بیمار بود توسط نصیری و بختیار کشته شد.

دوایت آیزنهاور



آیزنهاور رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا در زمان وقوع کودتا بود.ظاهرا چرچیل بود که او را راضی کرد در جریان کودتا شرکت کند. او یک سال قبل از کودتا و 2‌ماه قبل از انتخابش به‌عنوان رئیس‌جمهور در گفت‌وگویی گفته بود: «گمان نمی‌کنم منطقه‌ای مهم‌تر از ایران روی نقشه جغرافیایی جهان وجود داشته باشد؛ ایران هم دارای نفت است و هم در چهارراه جهان واقع شده‌است. اگر روزگاری ایران و شوروی با هم کنار آیند، کره زمین جای امنی برای غرب (کشورهای عضو ناتو) نخواهد بود. همچنین نباید وضعیتی پیش ‌بیاید که ایران به گذشته دور خود بازگردد و یک قدرت نظامی شود. وای به وقتی که نظامی‌گری ایرانی زنده شود. بروید تاریخ این کشور را بخوانید تا متوجه حرف من بشوید». ظاهرا چرچیل به آیزنهاور گفته بود اگر دولت مصدق یک سال دیگر دوام بیاورد رابطه ایران و شوروی محکم می‌شود.

کرمیت روزولت



نوه تئودور روزولت، رئیس‌جمهور آمریکا که در زمان کودتا، رئیس بخش خاورمیانه سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، سیا بود. از او به‌عنوان فرمانده کودتای 28مرداد نام برده می‌شود. او در خاطراتش گفته که شرکت نفت ایران و انگلیس از او خواسته تا در ایران کودتا راه بیندازد. روزولت سال 2000فوت کرد.

محمود سخایی



سرگرد سخایی از طرفداران سرسخت مصدق بود و همین باعث شد به ریاست گارد محافظان مجلس شورای ملی برسد. جدیت سخایی در کار و حمایتش از مصدق باعث شد به‌عنوان فرمانده شهربانی کرمان انتخاب شود. در جریان کودتا و در روز 28مرداد طرفداران شاه به سمت اداره ‌شهربانی حمله کردند و بعد از ضرب و جرح سخایی ، او را از ساختمان پایین انداختند و به طرز فجیعی به قتل رساندند.

امیرمختار کریم پورشیرازی



کریم‌پور روزنامه‌نگار بود و همواره منتقد شاه و دربار، به‌ویژه اشرف بود. او بالای روزنامه‌اش یعنی شورش سخنی از امام حسن‌مجتبی(ع) نوشته بود که «پیکار کنید، بگذارید جای لکه ذلت، دامن کفن شما آغشته به خون پاک شما باشد. پیکار کنید که مرگ شرافتمندانه هزار بار از زندگی ننگین ستوده‌تر است.» همین طرز فکر بود که باعث می‌شد او ساکت ننشیند و از طرفداران دولت مصدق و ملی شدن صنعت نفت باشد. بعد از کودتا کریم‌پور دستگیر و به زندان انداخته و آنقدر شکنجه شد که در 6‌ ماه موهایش سفید شد. سرانجام در روز 24اسفند 32، کریم‌پور را زنده به آتش کشیدند.

شعبان جعفری



شعبان بی‌مخ معروف تاریخ ایران، بزرگ شده محله سنگلج تهران و در زورخانه‌ها و میان لات‌ها بسیار معروف بود. خود او در خاطراتش گفته در روز 28مرداد در بازداشتگاه بوده اما مورخان می‌گویند او نقش مؤثری در گردآوردن لات‌های تهران در حمایت از شاه و سرنگونی دولت مصدق داشته است. شعبان جعفری بعد از انقلاب به آمریکا رفت و  53 سال بعد از کودتا درست در روز 28مرداد 85 از دنیا رفت.