گفت وگو
معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله در گفت‌وگو با همشهری مطرح کرد
کمبود 600 ایستگاه لرزه‌نگاری دائم و موقت در کشور
محمد صادق خسروی علیا | خبرنگار:
هفته گذشته وزیر کشور از استاندار تهران و رئیس سازمان مدیریت بحران خواست تا هر چه سریع‌تر نسبت به رفع مشکل کارشناسان سازمان لرزه‌نگاری و ایجاد ایستگاه لرزه‌نگاری در شهرستان ملارد اقدام‌های لازم را انجام دهند. بررسی‌های همشهری در این زمینه نشان می‌دهد که متخصصان پژوهشگاه زلزله برای ارزیابی فعالیت و شناسایی گسل‌ها در مناطق زلزله‌خیز کشور به‌علت کمبود تجهیزات با مشکل مواجه هستند. معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه زلزله در گفت‌وگو با همشهری گفت: «به‌خاطر کمبود تجهیزات زلزله‌نگاری، گسل مسبب زلزله کرمانشاه هنوز شناسایی نشده است، پژوهش در مورد گسل کوهبنان و کرمان هنوز حتی آغاز نشده است، برای شناسایی گسل مسبب زلزله تهران مجبور شدیم بخشی از تجهیزات زلزله‌نگاری را از کرمانشاه و سرآبله (در ایلام) جمع‌آوری کرده و به این منطقه انتقال دهیم.» محمد تاتار در این گفت‌وگو توان ناوگان لرزه‌نگاری کشور را ارزیابی کرد و همچنین در مورد اهمیت این تجهیزات و آخرین اطلاعات پژوهشگاه در مورد زلزله تهران توضیحاتی ارائه داد.
معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله گفت: در کشور علاوه بر دستگاه‌های لرزه‌نگاری یکسری تجهیزات و ایستگاه‌های شتاب‌نگاری (ایستگاه ثبت حرکات نیرومند زمین) به‌صورت شبکه‌ای وجود دارد که بیشتر در حوزه مهندسی، اطلاعاتی درخصوص طراحی سازه‌ها و ساختمان‌ها به متخصصان این رشته ارائه می‌دهد. شتاب‌نگاری‌ها جایگاه و ارزش خاص خودشان را دارند و حدودا 1300ایستگاه شتاب‌نگاری در کشور داریم که نسبتا آمار قابل‌قبولی است. اما در زمینه شتاب‌نگاری‌ها مشکل عمده فرسودگی تجهیزات آن است. بخشی عمده‌ای از این تجهیزات نیاز به بازسازی و به‌روزرسانی دارد.
تاتار ادامه داد: «برخی ایستگاه‌ها مشکل تایمینگ دارند و برخی دستگاه‌ها بسیار قدیمی هستند و باید تعویض شوند. دستگاه‌های لرزه‌نگاری با توجه به زمانی که از طریق جی‌پی‌اس دریافت می‌کنند، حدود یک، یک میلیونیوم ساعت دقت دارند. یعنی تمام دستگاه‌ها در کشور با توجه به اینکه به جی‌پی‌اس متصل هستند باید با هم هماهنگ کار کنند. وقتی زلزله‌ای اتفاق می‌افتد این تجهیزات باید به‌صورت همزمان داده‌ها را ثبت کنند. حالا اگر دستگاه‌های لرزه‌نگاری در کشور هماهنگ کار نکنند و مشکل تعجیل یا تأخیر داشته باشند، در محاسبه پارامترهای زلزله کلی اشکال ایجاد می‌کنند. به همین‌خاطر خیلی اهمیت دارد که تایم و زمان دستگاه‌های لرزه‌نگاری دقیق باشند و یکسان کار کنند. هم‌اکنون در کشور ایستگاه‌های لرزه‌نگاری به جی‌پی‌اس تجهیز شده است اما متأسفانه بخش عمده‌ای از ایستگاه‌های شتاب‌نگاری ما هنوز مجهز نیستند.»
توان سازمان لرزه‌نگاری کشور چقدر است؟
تاتار در مورد کمبود تجهیزات تصریح کرد: آن چیزی که سازمان لرزه‌نگاری الان نیاز دارد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری دائم است. این ایستگاه‌ها شامل تجهیزات بسیار حساسی است که معمولا به دور از مناطقی که در سیطره رفت‌وآمد‌های شهری یا به‌اصطلاح در مکان‌هایی که سطح نویز بسیار پایین است، نصب می‌شوند. این دستگاه‌ها می‌توانند خفیف‌ترین حرکات زمین را ثبت کنند. در وهله اول ما با مشکل کمبود تجهیزات لرزه‌نگاری که ثبت، مکان‌یابی و گزارش زمین‌لرزه‌ها را ارائه می‌دهند، روبه‌رو هستیم. هم‌اکنون مؤسسه ژئوفیزیک حدود 130ایستگاه لرزه‌نگاری دائم در سطح کشور دارد و پژوهشگاه زلزله‌شناسی در شرایط کنونی 29ایستگاه لرزه‌نگاری باند پهن دارد. ایستگاه‌های باند پهن یک مقدار به‌خاطر وسعت بیشتر، حرکات زمین را با حساسیت بیشتری ثبت می‌کند. داده‌های باند پهن برای پژوهش‌ها و تحقیقات زلزله بسیار باارزش است که تنها با استفاده از دستگاه‌های لرزه‌نگاری باند پهن می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد. در سطح کشور فاصله بین ایستگاه‌های لرزه‌نگاری دائم خیلی زیاد است. وقتی زمین‌لرزه اتفاق می‌افتد، حتی در مناطقی مثل تهران و تبریز که نسبتا می‌توان گفت در این مناطق شبکه لرزه‌نگاری خوبی داریم، به‌دلیل اینکه فاصله ایستگاه‌ها زیاد است نمی‌توانیم با دقت بسیار لرزه‌ها را مکان‌یابی و اطلاعات گسل مسبب را استخراج کنیم. برای این اقدامات باید شبکه‌های متراکم‌تر و با فاصله کمتر داشته باشیم تا بتوان پارامترهای زمین‌لرزه را تعیین کرد.
تاتار درخصوص موضوعی که در حضور وزیر کشور هم مطرح شده، گفت: علاوه بر تجهیز ایستگاه‌های لرزه نگاری دائم، تکمیل تجهیزات شبکه‌های لرزه‌نگاری قابل حمل و سیار ضرورت بسیاری دارد. عملا وقتی زمین‌لرزه‌ای اتفاق می‌افتد یا در مکانی فعالیت لرزش بسیار می‌شود مانند اتفاقی که در شهرستان ملارد قبل از وقوع زلزله 5.2ریشتری رخ داد، باید تجهیزات لرزه‌نگاری قابل حمل در منطقه ارسال و نصب شود. این ایستگاه‌های موقت در فواصل خیلی کم به‌صورت یک شبکه منسجم باید نصب شود. بسته به وسعت مناطق، تعداد ایستگاه‌های موقت تعیین می‌شود. با این شبکه‌های موقت و منسجم پایش دقیق منطقه امکان‌پذیر است این شبکه‌های موقت می‌تواند ریزترین زمین‌لرزه‌ها حتی در حد یک دهم و دو دهم ریشتر را ثبت کنند. اینگونه داده‌ها برای ما خیلی ارزشمند است چون اطلاعاتی درخصوص ابعاد گسل، هندسه گسل، حرکت و مهاجرت زمین‌لرزه از نقطه‌ای به نقطه دیگر را در اختیارمان قرار می‌دهد.
گسل مسبب زلزله کرمانشاه را نمی‌شناسیم
معاون پژوهشگاه زلزله در مورد اهمیت تجهیز ایستگاه‌های لرزه‌نگاری قابل حمل گفت: بحرانی که اکنون به‌شدت با آن مواجه هستیم، کمبود این ایستگاه‌های قابل حمل است. به همان اندازه که توسعه شبکه‌های لرزه‌نگاری دائم و شبکه‌های باند پهن در کشور اهمیت دارد، باید حتما ناوگان تجهیزات لرزه‌نگاری شبکه‌های موقت هم توسعه یابد. هم‌اکنون در پژوهشگاه تجهیزات 40ایستگاه لرزه‌نگاری قابل حمل وجود دارد که واقعا کارکردن با این دستگاه‌های اندک عملا مشکلات جدی به‌دنبال دارد. بعد از زلزله کرمانشاه به‌دلیل اهمیت فوق‌العاده پژوهش در منطقه و بزرگی زلزله 29ایستگاه موقت ایجاد کردیم اما هنوز گسل مسبب زلزله کرمانشاه را نمی‌شناسیم. امیدواریم به لطف شبکه ایستگاه موقت بتوانیم داده‌هایی استخراج کنیم که از طریق آن گسل مسبب، هندسه و سازوکار آن شناسایی شود. علاوه بر کرمانشاه منطقه سرآبله را با توجه به فعالیت‌های زمین کنترل می‌کنیم. در سرآبله 10ایستگاه زلزله‌نگاری موقت ایجاد کردیم یعنی قبل از وقوع زلزله اخیرتهران کل دستگاه‌های ما در منطقه کرمانشاه و سرآبله در حال کنترل و رصد بود که زلزله ملارد رخ داد. با وقوع زلزله ملارد با وجود اهمیتی که گسل کرمانشاه برایمان دارد مجبورشدیم یکسری از تجهیزات را از این منطقه جمع‌آوری و به منطقه ملارد انتقال دهیم. این تجهیزات با 3روز تأخیر در منطقه نصب شد. این اصلا اتفاق خوشایندی نیست شما فرض کنید در نزدیکی گسل بزرگ تهران ما شاهد حرکات گسل‌های مجاور هستیم اما به‌علت کمبود تجهیزات مجبور هستیم 9دستگاه از تجهیزات دو پروژه مهم (کرمانشاه و سرآبله) را بی‌آنکه پژوهش تکمیل شود با چند روز تأخیر انتقال دهیم به ملارد.»
تجهیز هر ایستگاه لرزه‌نگاری حدود 100میلیون تومان هزینه دارد
به گفته معاون پژوهشگاه زلزله، هم‌اکنون یک شبکه موقت با 100ایستگاه مجهز و به روز در کشور کفایت می‌کند. «کمبود تجهیزات به قدری مشکل‌ساز شده که ما تا به حال نتوانستیم هیچ اقدامی برای پژوهش زلزله‌های اخیر کرمان در منطقه انجام دهیم. زلزله کرمان بسیار خاص و پراهمیت بوده، ثبت 3زلزله به بزرگی بالای 6ریشتر درفاصله کم و در یک منطقه تا به حال در ایران سابقه نداشته و پژوهش در این رابطه بسیار ضروری است. » او ادامه می‌دهد: «هزینه تجهیز ناوگان لرزه‌نگاری و احداث یک ایستگاه موقت یا دائم لرزه‌نگاری به روز و پیشرفته هر کدام نهایتا 100میلیون تومان تخمین زده می‌شود. با برآوردی که از سال‌ها پیش در کشور انجام شده، حداقل به 450ایستگاه لرزه نگاری دائم و 100دستگاه لرزه نگاری برای شبکه موقت و 50ایستگاه لرزه‌نگاری باند پهن نیاز است. تقریبا می‌توان گفت برای راه‌اندازی، جمعا 600ایستگاه لرزه‌نگاری باید فراهم شود. نزدیک به 20سال است که در این زمینه پژوهش انجام می‌شود و واقعا در زمینه نیروی متخصص هیچ‌گونه مشکلی نداریم فقط با کمبود تجهیزات مواجهیم.»
تاتار همچنین در مورد زلزله اخیر تهران اینطور توضیح داد:«گسل مسبب زلزله ملارد، گسل ماهدشت و گسل اشتهارد نیست. اطلاعاتی که شبکه‌های موقت لرزه نگاری در اختیار ما قرار داده نشان می‌دهد که گسل مسبب زلزله اخیر تهران، گسل شمال‌غرب به جنوب‌غرب این منطقه است. این گسل روی نقشه ثبت نشده بود، هنوز نامی برای این گسل انتخاب نکرده‌ایم اما یک گسل کوچک حدودا 20کیلومتری است که می‌تواند ادامه گسل رباط کریم باشد. الان مکان این گسل روی نقشه مشخص شده است. با اطمینان اعلام می‌کنم فعالیتی که در منطقه ملارد مشاهده شد نه ارتباطی با گسل اشتهارد دارد و نه با گسل ماهدشت. یافته‌های اخیر ما نشان می‌دهد که تمام فرضیه‌ها در رابطه با خطرناک بودن زلزله ملارد و تحریک گسل تهران مردود است. این گسل هیچ‌گونه تنشی در گسل‌های دیگر ایجاد نکرده و می‌توان گفت شرایط بهتر و خطر بسیار کمتر از آن چیزی است که تصور می‌شود. چراکه طبق تحقیقات اخیر انجام شده شبکه‌های موقت زلزله‌نگاری نشان می‌دهد فعالیت گسل ملارد در روزهای اخیر بالا نبوده است.»
تجهیزات زلزله‌نگاری چه کمکی می‌کند؟
معاون پژوهشگاه در پاسخ به این سؤال که تجهیزات لرزه‌نگاری چقدر اهمیت دارد، گفت: ارزش این تجهیزات بسیار زیاد است. اگر تعداد ایستگاه‌های شبکه‌های دائمی افزایش یابد، زمین‌لرزه‌ها که رخ می‌دهد با دقت خیلی بالاتر مکان‌یابی می‌شود. فاصله ایستگاه‌ها اگر کم باشد امکان ثبت حتی کوچک‌ترین تحرکات و بی‌هنجارهای لرزه‌ای وجود دارد، درحالی‌که الان با وجود فاصله زیاد ایستگاه‌ها ما متوجه فعالیت‌ها نمی‌شویم. اطلاع دقیق از فعالیت‌های لرزه‌نگاری داده‌های خوبی به ما ارائه می‌دهد داده‌هایی که از طریق آن می‌توانیم در وهله نخست با توجه به فعالیت‌های گسل‌ها به نهادهای امدادرسان و سپس با مشاهده روند روبه رشد فعالیت‌ها حتی به مردم هم اطلاع‌رسانی شود. در واقع خطرپذیری منطقه در مقابل زلزله با این دستگاه‌ها قابل تحلیل است. همچنین با کمک همین اطلاعات ما می‌توانیم هندسه، ابعاد و سازوکار گسل‌ها را شناسایی کنیم. حتی پتانسیل لرزه خیزی گسل‌ها و میزان خطرناک بودن آنها هم با این تجهیزات و مطالعات قابل ارزیابی است.
