چند روایت خواندنی از سینماهای تابستانی تهران
تماشای«سنگام» روی بام «وطن»
بهاره خسروی| خبرنگار:
دستگاه سینماتوگراف از جمله سوغاتی‌های فرنگی مظفرالدین شاه به ایران از ینگه دنیا بود؛ سوغاتی که باعث شد نخستین بار پرده نقره‌ای سینما و هنر هفتم سر از خاورمیانه و ایران درآورد. سینما از جمله سرگرمی‌ها و تفریحات اعجاب‌انگیزی که از روزگار تولدش تا امروز همیشه به شیوه‌های مختلف در گوشه و کنار بیشتر خاطرات و نوستالژی‌های مردم رد پایی از آن دیده می‌شود. نوستالژی‌هایی که به اندازه فیلم‌های روی اکران پر از حواشی و جذابیت بود. برای مثال تماشای فیلم در شب‌های گرم و پرستاره تابستان در زمانی که هنوز خبری از سیستم‌های سرمایشی قوی و سالن‌های لاکچری نبود در پشت‌بام سینماها از جمله بخش‌های جذاب و جالب تاریخ تکامل سینما بود. به خاطرات سینماهای تابستانی در تهران قدیم و شرایط نمایش در این دست سینماها سرک کشیدیم و پای صحبت موسپیدان این صنعت جادویی نشستیم.
بساط آفتاب عصرگاهی تابستان در دل خیابان رودکی پهن است. قهوه‌خانه وطن در این خیابان محل قرار ما برای مرور خاطرات و نوستالژی‌های پرده نقره‌ای در شب‌های گرم تابستان تهران قدیم است. «حسن توانا» 75ساله در روزگار جوانی، حرفه‌اش فیلم‌بَری برای سینماها به‌ویژه سینماهای «مولن رژ» (سینماهایی که فیلم‌های روز را همزمان با سینماهای آمریکا نمایش می‌دادند) بود و به واسطه همین حرفه جالب خاطرات زیادی از روزگار شکل‌گیری و رونق صنعت سینما به‌ویژه باب شدن سینماهای تابستانی دارد. 34 سال بعد از بازگشایی گراند سینما به‌عنوان نخستین سالن سینمایی ایران و خاورمیانه در تهران، سینما «درایوین» به‌عنوان نخستین سالن سینمای روباز در تهرانپارس بازگشایی می‌شود. عموحسن با این مقدمه پرده روی خاطراتش درباره سینماهای تابستانی را کنار می‌زند و می‌گوید: «سینما تهرانپارس یا درایوین نخستین سینمای اتومبیل رو در سال 1339 با الگو‌برداری از سینماهای آمریکایی در تپه‌های تهرانپارس افتتاح شد. این سینما که در دوره خود از جمله بینظیرترین سینماها محسوب می‌شد به جز ایران در آمریکا و استرالیا هم نمونه آنها ساخته شده بود. مهم‌ترین ویژگی این سینما حضور مردم با اتومبیل‌هایشان داخل محوطه سینما و تماشای فیلم به‌صورت نشسته در ماشین بود. به هر اتومبیل در زمان ورودش به سالن سینما یک گوشی یا بلندگوی مخصوص برای تنظیم صدای فیلم داده می‌شد.»
به تعریف عمو حسن در واقع نخستین سینماهای تابستانی با افتتاح همین سینما درایوین رسم شد که گنجایش این سینما 284 اتومبیل و قیمت بلیت آن 150 ریال بود. فیلم‌های این سینما را سینماهای مولن رژ تأمین می‌کردند.
روس‌ها دارند می‌آیند
استقبال خوب مردم باعث شد سرمایه‌گذاران به فکر نسخه دوم این سینما با امکانات و تجهیزات رفاهی بیشتری بیفتند و این‌طوری بود که دومین سینمای ماشین‌رو در میدان ونک ساخته می‌شود. عمو حسن درباره دومین سینمای تابستانی ماشین‌رو تعریف می‌کند: «سال 1348 سینما درایوین ونک نیز با فیلم روس‌ها دارند می‌آیند، به‌عنوان دومین سینمای ماشین‌رو افتتاح شد. این سینما که در محل فعلی پاساژ آینه ونک قرار داشت در قطعه زمینی به مساحت 14 هزار‌‌مترمربع بر جاده ساخته شده بود. مهم‌ترین ویژگی این سینمای روباز وجود کانال‌های هوای گرم برای زمستان و انتقالش به همه اتومبیل‌ها بود. پشت سینما هم یک مجموعه کامل تفریحی از جمله یک رستوران با دیوار شیشه‌ای بزرگ بود که حتی فیلم را برای مشتریان رستوران هم نمایش می‌داد. ظرفیت این سینما 236 اتومبیل بود.»
سینما تمدن و البرز
نبود امکانات سرمایشی داخل سالن‌های سینما در فصل تابستان و اکران سئانس اضافه فیلم یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری سینماهای تابستانی در شهر تهران بود. عمو حسن با بیان این دست مشکلات در سینماها و تغییر رویه کار سینماها در فصل تابستان از چند سینمای روباز تابستانی قدیمی یاد می‌کند: «اغلب سینماهای درجه3 در فصل تابستان مشکل تأمین سرما و تهویه مناسب و فضای مطبوع داشتند. از طرفی تابستان فرصت خوبی بود تا فیلم‌های مورد علاقه و پرمشتری چند سئانس اضافه‌تر پخش شوند. به همین دلیل سینما‌داران تصمیم به راه‌اندازی سیستم نمایش فیلم در شب‌ها و روی پشت‌بام سینماها گرفتند. سینما تمدن در خیابان مولوی یکی از این سینماها بود. سالن این سینما مشکل تأمین سرما در تابستان را داشت. به همین دلیل یک سالن روباز برای نمایش فیلم در تابستان داشت که با تاریک شدن هوا نمایش فیلم در این سینما شروع می‌شد. صدای فیلم‌ها اغلب تا خانه همسایه‌های مجاور سینما هم می‌رفت اما اهالی از این بابت هیچ گلایه‌ای نداشتند.»
سالن تابستانی سینما البرز از دیگر سینماهای پرمخاطبی بود که عمو حسن از آن یاد می‌کند: «سالن تابستانی این سینما 2بخش داشت. در بخش اول این سینما بوفه‌ای بزرگ بود که معمولاً در این بوفه آجیل، بستنی، مسقطی و لیموناد می‌فروختند. سالن نمایش فیلم که در بخش دوم واقع شده بود دقیقاً در میان درختان بود. حتی پرده نمایش دورتادورش پر از درخت بود. بخش جالب ماجرا اینجا بود که گاهی گربه‌ای در زمان اجرای نمایش مقابل پرده نمایش حرکت می‌کرد.»
سینما خرم و تماشای فیلم از خیابان
اگر از خیابان رودکی در منطقه 10 گذر کنیم هنوز هم دیوار سفید رنگ و سیمانی پشت‌بام سینمای تابستانی «خرم» به‌عنوان یکی از نوستالژی‌های تهران قدیم در میان ساختمان‌های سر به فلک کشیده امروزی قابل رؤیت است. عمو حسن می‌گوید: «سینما خرم یکی از سینماهای پرمشتری تابستان‌های تهران قدیم با مالکیت مرحوم خلیل جلیل‌زاده بود. فردی که در تهران بیش از 10 سالن سینما داشت.» در زمان نمایش فیلم در این سینما اهالی و علاقه‌مندان می‌توانستند از خیابان هم فیلم را تماشا کنند.
برای مرور خاطرات بیشتر از حال و هوای سینما خرم و جزئیات آن به توصیه عمو حسن به این سینما می‌رویم و مهمان خانواده «صفارزاده» می‌شویم که از زمان تأسیس سینما در دهه 30 وظیفه نگهبانی از سینما را برعهده داشتند. «زهرا صفارزاده» 63 ساله، دختر خانواده با یادی از مرحوم پدرش «محمدحسین صفارزاده» تعریف می‌کند: «در زمان ساخت سینما پدرم کارگری می‌کرد. به واسطه اعتمادی که مرحوم جلیل‌زاده، صاحب سینما به کار پدرم داشت مسئولیت نگهبانی و بیشتر کارهای داخلی را به پدرم سپرد. در طبقه بالای سینما جایی را برای اسکان کارمندان ساختند که خانواده ما در آن ساکن شد.» او توضیح می‌دهد: «سال‌های 1337 و 1338 بود که سالن روباز تابستانی سینما راه‌اندازی شد. در تابستان 2سئانس نمایش فیلم داشت. اغلب فیلم‌های ایرانی نمایش داده می‌شد اما بعضی از فیلم‌های خارجی مثل هرکول، شعله و سنگام از فیلم‌های پر‌فروشی بود که تماشاچی زیادی داشت.»
اجرای نمایش زنده و شعبده بازی از دیگر برنامه‌های تابستانی سینما خرم بود که صفارزاده به آن اشاره می‌کند: «به جز شب‌های تابستان روزهای جمعه هم داخل همین سالن تابستانی نمایش شعبده بازی و ژانگولر اجرا می‌شد که از برنامه‌های پرتماشاچی این سینما در فصل تابستان بود.»
باغ گلستان با 2سالن تابستانی
اوایل دهه30 بود که مرحوم «حسین قلی قبادیان‌پور» رئیس شورای عالی اصناف ایران تصمیم می‌گیرد در دل باغ گلستان خیابان شاهرخ (کمیل امروزی) و در مجاورت باغ‌های اناری یک شهر بازی جدید و مفرح را برای مردم تهران راه‌اندازی کند؛ یک شهر بازی با 2سالن سینمایی روباز که غروب‌های تابستان با کلی فیلم و اجرای نمایش‌های مفرح باعث سرگرمی و شادی مردم شود. «سید رسول امینی» نویسنده کتاب «طهران در گذر زمان» در این‌باره می‌نویسد: «مجموعه تفریحی باغ گلستان از بینظیرترین مکان‌های تفریحی تهران بود و به نحوی حتی یکی از نخستین شهربازی‌های تهران هم محسوب می‌شد. در این مجموعه ابتدا بخش سینمایی آن با ظرفیت 300 صندلی بازگشایی شد که هرکدام سالن‌های نمایش جداگانه‌ای داشتند و یکی از سالن‌ها بیشتر فیلم‌های هندی و دیگری فیلم اکشن پخش می‌کرد.»
بهار و آستار درتجریش و شمیران
میدان تجریش، ورودی خیابان فنا خسرو، در کنار راننده‌هایی که هر روز از صبح خروسخوان فریاد می‌زنند «دربند» ساختمان متروکه سینما «بهار» جا خوش کرده است. به گفته عمو حسن سینما بهار در تجریش و سینمای «آستار» در شمیران از دیگر سینماهای تابستانی تهران بودند. این سینما سال 1334 در زمینی به مساحت هزار و 200مترمربع ساخته شد. دورتا‌دور این سینما دیوارهای آجری کوتاهی قرار داشت. در ورودی آن یک اتاقک کوچک بلیت‌فروشی بود. این سینما حیاط 600مترمربعی داشت که در واقع این حیاط سالن همین سینمای تابستانی هم بود. صندلی‌های این سینما آهنی بود و ظرفیتی در حدود 250 نفر داشت. قیمت بلیت برای صندلی‌های جلو 6 ریال و صندلی‌های عقب 4 ریال بود. سینما غروب‌ها در 2 سئانس 18 تا 20 و 20 تا 22 نمایش داشت. ده فرمان، شب‌نشینی در جهنم و... از فیلم‌های پرطرفدار آن روزها بودند. با توجه به اینکه معمولاً شمیران زمستان‌های سرد و پربرفی داشت زمستان‌ها این سینما تعطیل بود و چون بیشتر در فصول بهار و تابستان فیلم اکران می‌کرد به سینما بهار مشهور بود.
سینما ری
عمو حسن از سینما «ری» در خیابان استانبول یاد می‌کند. او در این‌باره می‌گوید: «این سینما در حوالی ساختمان آلومینیوم فعلی فقط یک سالن نمایش تابستانی داشت و معماری آن به سبک دوره کلاسیک قاجاری بود.»
در همینه زمینه :
