خزر، دریای صلح و دوستی باشد

بهرام امیراحمدیان | کارشناس حوزه خزر:

پنجمین نشست سران کشورهای حاشیه خزر، امروز (یکشنبه 21مرداد ماه) در آکتائوی قزاقستان برگزار می‌شود. بسیاری انتظار دارند که کنوانسیون حقوقی دریای خزر در این نشست به امضای سران کشورها برسد، اما با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی و اختلاف نظرهای موجود میان کشورها درباره مسائل مختلف، بعید به‌نظر می‌رسد که کشورها درباره یک رژیم حقوقی جامع به توافق برسند. اما صِرف اینکه 5کشور حاشیه دریای خزر درباره برگزاری نشست سران و گفت‌وگو با یکدیگر در این سطح به توافق رسیده‌اند، حاکی از پیشرفت نسبی در فرایند تدوین رژیم حقوقی دریای خزر است. آنطور که مقامات روسیه و مسئولان ایرانی تأیید کرده‌اند 5کشور در زمینه امضای یک توافقنامه درباره حمل‌ونقل و ترانزیت به جمع‌بندی رسیده‌اند.

توافق دیگری که به‌نظر می‌رسد میان کشورهای حاشیه خزر صورت بگیرد، تردد کشتی‌ها صرفا با پرچم این کشورهاست. به این معنی که کشتیرانی در این دریا برای کشورهای خارج از منطقه ممنوع خواهد بود. نکته دیگر اینکه قزاقستان با ایالات متحده آمریکا و ناتو در زمینه پشتیبانی لجستیکی قرارداد همکاری امضا کرده‌، این کشور به آمریکا اجازه داده است که از بنادر دریای خزر در قلمروی خود استفاده کند؛ موضوعی که محل اعتراض کشورهای ساحلی دریای خزر قرار گرفته است. این مسئله احتمالا در اجلاس امروز سران کشورها مورد بحث و گفت‌وگو قرار خواهد گرفت. تأکید این کشورها بر این است که دادن پایگاه نظامی به کشورهای خارجی و ورود هرگونه نیروی نظامی خارجی به دریای خزر ممنوع باشد و این دریا به‌عنوان یک منطقه غیرنظامی شناخته شود.

مسئله محیط‌زیست دریای خزر موضوع مهم دیگری است که کمتر از سوی رسانه‌ها مورد توجه قرار گرفته است. از آنجا که گردش آب خزر از شمال به جنوب در جریان است، لکه‌های نفتی را به سمت سواحل ایران می‌آورد؛ به همین دلیل سواحل ایران بیش از سایر کشورها در معرض تهدیدات زیست‌محیطی قرار دارد. اثرات زیست‌محیطی خط لوله ترانس خزر که درنظر است از شرق به غرب دریاچه عبور کند، باید به‌طور جدی مورد توجه عمیق کشورها قرار بگیرد.

همبستگی کشورهای ساحلی برای ایجاد یک محیط امن و آرام و به دور از تنش‌های سیاسی و نظامی، همکاری در زمینه تأمین امنیت، مبارزه با قاچاق مواد‌مخدر و اسلحه و نیز حمل‌ونقل مواد رادیواکتیو بسیار مهم است. بنابراین، تبدیل دریای خزر به دریای صلح و دوستی و همکاری‌های منطقه‌ای باید در دستور کار همه کشورهای حاشیه دریا قرار بگیرد.

موضوع دیگری که در ارتباط با امضای احتمالی کنوانسیون حقوقی دریای خزر در نشست امروز مطرح می‌شود این است که عده‌ای هشدار می‌دهند جمهوری اسلامی ایران با توجه به موقعیت بین‌المللی خود وتحریم‌ها و فشارهای آمریکا نباید در شرایط کنونی به هرگونه توافق در زمینه دریای خزر وارد شود؛ چرا که ممکن است برخی شرایط و توافقات به ایران تحمیل شود. اما نگارنده بر این باور است که تیم مذاکره‌کننده ایران در توافق هسته‌ای هم در شرایط دشواری موفق به امضای اسنادی شد که در نوع خود از نظر حقوق بین‌الملل به‌عنوان یک الگوی موفق مورد ارزیابی و پذیرش قرار گرفته است. با توجه به مهارت تیم ایرانی این توافقنامه به سند بین‌المللی تبدیل شد. همچنین قطعنامه 598نیز در شرایط بسیار سخت و دشواری از سوی ایران پذیرفته و اجرا شد. این تصور که در شرایط سخت و دشوار نباید وارد گفت‌وگو و توافق با کشورها شد، تصور درستی نیست.

به‌ویژه اینکه درباره کنوانسیون حقوقی دریای خزر، کشورهایی که طرف گفت‌وگوی ایران هستند، دوست و همسایه ایران محسوب می‌شوند و به‌نظر نمی‌رسد فشاری از جانب آنها متوجه ایران باشد؛ هرچند که تعدادی از این کشورها با آمریکا رابطه نزدیکی دارند اما در دوره تحریم‌های قبلی مناسبات خود با ایران را حفظ کردند. از طرف دیگر روسیه به‌عنوان قدرتمندترین کشور ساحلی دریای خزر دارای روابط و همکاری‌های نزدیک با ایران است و از جانب این کشور نیز فشاری متوجه ایران نخواهد بود. مسئله دیگر، بحث و مذاکره درباره رژیم حقوقی دریای خزر، موضوع دیروز و امروز نیست، بلکه نشست‌های متعدد کارشناسی و سیاسی در سطوح مختلف طی سال‌های گذشته برگزار شده است و اگر قرار است توافقی امضا شود، نه حاصل فشارها بلکه حاصل سال‌ها مذاکرات کارشناسی، مطالعه و بررسی‌های همه جانبه اقتصادی، نظامی، حقوقی و سیاسی خواهد بود. برنامه‌ریزی برای برگزاری اجلاس سران نشان می‌دهد که کشورهای ساحلی به توافقات نسبی پیرامون مسائل حقوقی دریای خزر رسیده‌اند و حضور سران کشورها در این اجلاس حاکی از همین مسئله است.