کاخ گلستان؛ اوج معماری قاجار

رضا قیصریه/ نویسنده و مترجم



پس از صفویان که در اروپای قرن 16میلادی، عصر رنسانس را تجربه می‌کرد و بعد از آن در قرن 18که دوران علمی‌گرایی و سیر استعمارطلبی کشورهای اروپایی بود و روابط این کشورها با ایران به‌ویژه در عصر قاجار بیشتر از پیش شده بود، ولی از نظر معماری کوچک‌ترین تأثیری از این کشورها در معماری ایران دیده نمی‌شد. اوج معماری در عصر قاجار ،کاخ گلستان است که مجموعه‌ای است از عناصر ایرانی معماری که از گذشته‌های دور رایج بوده. فضای درونی و وسیع اتاق‌های کاشیکاری با نقاشی‌های زیبا، آنچه را که ما معماری قاجاری می‌خوانیم و تقریبا در تمامی آثار این دوران حتی در ساختمان خانه‌های مسکونی هویداست. هرچند اکنون با تغییرات زمانه دیگر آن معماری نابود شده و از بین رفته است درحالی‌که وجودشان هویت بی‌نظیری را به شهرها می‌داد و زیباسازی واقعی بود، اکنون جایشان را به ساختمان‌های عظیم و برافراشتن برج‌ها و... داده‌اند. امیدواریم شاهد تخریب این بازمانده‌ها مثل دریاچه‌ها، تالاب‌ها و جنگل‌ها نباشیم و امید به آن داشته باشیم این بازمانده‌ها دچار تخریب و نابودی نشوند.

*کافه ‌نادری معروف‌ترین اثر داستانی اوست. او از مهم‌ترین معرفان چهره‌های برجسته ادبیات ایتالیا به خوانندگان ایرانی است.

گلستان؛کاخ جامع

احمدمسجدجامعی/ عضو شورای شهر



فراموش نمی‌کنم زمانی را که گفتند قرار است کاخ گلستان از فهرست میراث جهانی یونسکو خارج شود. در یکی از تهرانگردی‌ها که همزمان بود با مسئولیت ریاست در شورای اسلامی شهر تهران، همراه با خبرنگاران و آقای طالبیان معاون میراث سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری به محل رفتیم. بنایی با عنوان سرای‌دلگشا که خود یکی از بناهای اواخر قاجار و اوایل پهلوی بود تخریب شده و قرار بود به مجتمع بلندمرتبه تجاری تبدیل شود. ساخت این مجتمع حریم کاخ گلستان و منظر بصری آن را تهدید کرده بود و باعث می‌شد یونسکو تصمیم به خارج کردن کاخ گلستان از فهرست میراث جهانی بگیرد.

پس از مکاتبات و پیگیری‌های مکرر، بالاخره کمیسیون ماده 5 پذیرفت و مقرر کرد ساخت مجتمع به صورتی ادامه یابد که از حریم کاخ محافظت شود. اهمیت کاخ گلستان به‌حدی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو هم جایگاه ویژه‌ای دارد. این اهمیت به دلیل ویژگی‌های منحصربه فرد کاخ است.
کاخ گلستان از نمونه‌های برجسته هنر قاجاری است که در دوره صفوی پایه‌گذاری شد و در دوره قاجار به پایان رسید.
نقوش، آرایه‌ها و ترکیب معماری این کاخ، ایرانی و اروپایی است. اروپایی بودن آن نیز به سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا مربوط است که باعث شد این پادشاه دستور دهد در ساخت کاخ از هنر کشورهایی چون فرانسه و انگلستان بهره گرفته شود.

اما کاخ گلستان علاوه برویژگی‌های برجسته هنری در فهرست یونسکو هم جایگاه خاصی دارد. یونسکو 3فهرست اصلی برای ثبت جهانی دارد که عبارتند از: 1- میراث ملموس یا مادی، 2- میراث ناملموس یا میراث معنوی و 3- میراث اسنادی یا برنامه‌های جهانی. کاخ گلستان در هر 3مورد دارای ارزش و در فهرست یونسکو جای گرفته است.

کاخ گلستان در سال2013 در فهرست جهانی به ثبت رسید، در همان حال این کاخ در درون عناصر مهمی دارد که جداگانه در 2فهرست دیگر به ثبت رسیده‌اند.
الف) معرفی برنامه حافظه جهانی یا میراث اسنادی در یونسکو
یونسکو برنامه حافظه جهانی را در سال 1992 و با توجه به نابودی بخش مهمی از میراث جهانی در جریان آشوب‌ها، جنگ‌ها، کمبود منابع نگهداری، تاراج، داد‌و‌ستد غیرقانونی، حفاظت نادرست و... راه انداخت. براساس این سند یکی از اجزایی که می‌تواند در زمره میراث اسنادی یا حافظه جهانی قرار‌گیرد حامل‌های متنی مانند دستنوشته‌ها، کتاب‌ها، روزنامه‌ها و پوسترهاست. کاخ گلستان 3اثر در اختیار دارد که در زمره میراث اسنادی یا حافظه جهانی قرار گرفته است.

1- پنج‌گنج یا خمسه نظامی؛ از این اثر 5نسخه دستنویس وجود دارد که 4نسخه در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه موزه ملی ملک، کتابخانه شهید مطهری و موزه ملی ایران و نسخه پنجم این کتاب در کاخ گلستان قرار دارد. در سال 1390 این آثار در حافظه جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. اهمیت خمسه نظامی که شامل مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه است، باعث شده به بیشتر زبان‌های زنده دنیا از جمله آلمانی، روسی، انگلیسی، ژاپنی، ترکی، اردو و ارمنی ترجمه شود و موضوع پژوهش‌ها، بررسی‌ها و مقاله‌های بسیاری باشد.

2- شاهنامه بایسنقری؛ از این شاهنامه فقط یک نسخه وجود دارد که  در کاخ گلستان است و در سال 1386 در حافظه جهانی یونسکو ثبت شد. شاهنامه بایسنقری در میان شاهنامه‌های مصور بسیار زیادی که در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان موجود است، از نامورترین آنهاست.

3- جامع‌التواریخ که نسخه خطی آن تنها در کاخ موزه گلستان قرار دارد.
ب) میراث ناملموس یا میراث معنوی
اهدافی که در کنوانسیون میراث معنوی در نظر گرفته شده حفاظت، ارتقای آگاهی و تضمین احترام به میراث معنوی است. میراث معنوی شامل رفتارها، تجلیات، دانش‌ها، مهارت‌ها و مانند اینهاست.
در کاخ گلستان 4 اثر وجود دارد که جزو میراث ناملموس ایران بوده و توسط یونسکو به ثبت رسیده است.

1-  نوروز
آیین نوروز در کشورهای زیادی برگزار می‌شود و به همین دلیل در مهر 1388 به عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشری در یونسکو به ثبت رسید. سازمان ملل نیز به دلیل اهمیت جهانی نوروز، در اسفند همان سال روز اول فروردین را به عنوان روز جهانی نوروز به تصویب رساند. با آغاز سال نو، کاخ گلستان محل ورود شخصیت‌های مختلف سیاسی و غیر سیاسی بود که برای تبریک می‌آمدند. مراسمی مانند نوروزخوانی، بار عام نوروزی و سلام نوروزی در تالار سلام اجرا می‌شد که نام تالار سلام برگرفته از همین مراسم است.

2- هنر نمایشی- آیینی تعزیه
کاخ گلستان هر ساله شاهد مراسم عزاداری محرم بوده و از این جهت نقش بسزایی در ادامه این مراسم داشته است و البته تکیه‌دولت در کنار این کاخ بوده که خود مهم‌ترین مرکز مراسم تعزیه بوده است.

3- ردیف موسیقی ایرانی
موسیقی ایرانی با ویژگی‌های خاص خود در حیات کاخ گلستان جایگاه مهمی داشته است. برگزاری برنامه‌های مختلف که همراه با موسیقی ایرانی بوده باعث شده است این نوع موسیقی با کاخ گلستان ارتباط تنگاتنگی داشته باشد. ردیف موسیقی ایرانی، مجموعه‌ای از قطعات موسیقی سنتی ایرانی و شامل بیش از 250 واحد موسیقایی (گوشه) است.

4- آیین پهلوانی و زورخانه‌ای
آیین پهلوانی و زورخانه‌ای مجموعه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی، اخلاقی، هنری و ورزشی است که در مکانی به نام زورخانه انجام    می‌شود. کاخ گلستان محلی بود که در آن ورزش زورخانه‌ای یا باستانی به‌صورت گسترده‌ای به‌اجرا درمی‌آمد.

5- نقالی: قصه‌گویی نمایشی
نقالی یکی از قدیمی‌ترین شکل‌های نمایش در ایران است که در دربارها رونق فراوانی داشته و کاخ گلستان هم یکی از همان دربارهاست؛در واقع نقالی که یکی از نمونه‌های میراث ناملموس یا معنوی است ارتباطی تنگاتنگ با کاخ گلستان دارد.