انتخابات تناسبی زیر ذره‌بین

علیرضا احمدی | روزنامه‌نگار

نظام انتخابات تناسبی سال ‌آینده برای نخستین‌بار در تهران اجرایی خواهد شد؛ شیوه‌ای نوین که اگرچه در بسیاری از کشورهای جهان تجربه شده، اما رویکردی بدیع در ساختار انتخاباتی کشور به‌حساب می‌آید که «تقویت نظام حزبی» ازجمله مزیت‌های آن عنوان شده‌است. اگرچه در هفته‌های اخیر چگونگی برگزاری فرایند «انتخابات تناسبی» در کانون توجه رسانه‌ها و افکارعمومی قرار داشته، اما برخی پیچیدگی‌های تازه در این قانون، ضرورت تبیین زوایای مختلف این شیوه را دوچندان کرده‌است. براین اساس تلویزیون همشهری در گفت‌وگو با جعفر قادری، طراح انتخابات تناسبی در مجلس و حبیب‌الله خجسته‌پور، دبیر ستاد انتخابات استان تهران درباره زوایای مختلف این قانون و نقاط قوت و ضعف آن گفت‌وگو کرده‌است که در ادامه می‌خوانید.

به‌عنوان نخستین سؤال، ابتدا مقداری درباره محتوای کلی طرح «انتخابات تناسبی» توضیح دهید.
قادری: از 3-2 دوره گذشته که مجلس بررسی‌هایی درباره «نظام انتخاباتی» داشت، من مدل‌های انتخاباتی مختلفی را بررسی کردم و درنهایت سال‌گذشته مدل انتخاباتی تناسبی را پیشنهاد کردیم. در دوره گذشته مجلس موفق شدیم نظام انتخابات تناسبی را از تصویب شورای‌نگهبان بگذرانیم و در ادامه ایرادهای مطرح شده ازسوی هیأت عالی نظارت نیز رفع شد، اما ادامه کار به مجلس دوازدهم رسید. در این دوره دوباره 4طرح انتخاباتی (2تا مربوط به مجلس، یکی درباره ریاست‌جمهوری و دیگری هم مرتبط با شوراها) بارگذاری شد و جمع‌بندی ما در مجلس این بود که با توجه به درپیش بودن انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال1405، طرح «تناسبی» در این انتخابات اجرایی شود و با توجه به همکاری‌های انجام شده، قرار بر این شد که در این دوره نظام انتخاباتی تناسبی به‌صورت پایلوت در تهران اجرایی شود. در شرایط کنونی قرار است در دوره‌های آینده نیز این نظام انتخاباتی در شهرهای با جمعیت بالای 500هزارنفر اجرایی شود. در این نظام انتخاباتی، براساس ملاحظاتی که در ایران وجود دارد، در کنار فهرست‌ها، افراد نیز اجازه می‌یابند که به‌صورت انفرادی در انتخابات شرکت کنند، اما اولویت با فهرست‌هاست. احزاب سیاسی می‌توانند فهرستی ارائه دهند و مردم نیز می‌توانند به یک فهرست، تلفیقی از فهرست‌ها یا به افراد رأی دهند؛ موضوعی که فرایند رأی‌دهی شهروندان را نیز تسهیل می‌کند. به‌عنوان مثال در دوره گذشته انتخابات تهران در مجموع حدود یک‌ونیم میلیون نفر شرکت‌ کردند و چیزی حدود 9میلیون رأی دریافت شد؛ آماری که نشان می‌دهد هر نفر درحالی‌که می‌توانسته به 21نفر رأی دهد، به‌صورت متوسط به 6نفر بیشتر رأی نداده‌است. در نظام انتخابات تناسبی دیگر نیازی نیست رأی‌دهنده نام 21نفر را بنویسد و وقتی نام فهرست را بنویسد، این به‌منزله رأی‌دادن به همه افراد آن فهرست است. امکان انتخاب تلفیقی نیز وجود دارد. در مجموع نکته مهم این است که قدرت مانور رأی‌دهنده نسبت به گذشته تفاوتی نکرده‌است، اما مزیت مهم این است که فهرست‌ها ازسوی احزاب شناسنامه‌دار معرفی خواهند شد و این موضوع سبب می‌شود احزاب با حساسیت ویژه‌ای نسبت به معرفی افراد اقدام کنند و درنهایت کارآمدی نیز افزایش می‌یابد. نکته مهم دیگر این است که دیگر نقیصه نظام انتخاباتی اکثریتی، یعنی انتخاب همه 21نفر یک فهرست رفع شده‌ و مانند گذشته نخواهد بود که به‌عنوان مثال همه 21نفر حاضر در فهرست اصولگرایان یا اصلاح‌طلبان انتخاب شوند. در نظام تناسبی تلفیقی از فهرست‌ها رأی می‌آورد؛ به این شکل که منتخبان هر فهرست متناسب با سهم آن فهرست از کل آرا معرفی خواهند شد؛ یعنی پس از شمارش کل رأی‌ها، مجموع آرای اعضای یک فهرست تقسیم بر کل آرای صحیح مأخوذه می‌شود و سهم فهرست موردنظر به‌دست می‌آید. درباره بقیه فهرست‌ها نیز به همین شکل عمل خواهد شد و در نهایت ترکیب کامل می‌شود.

اگر بخواهیم به‌صورت ملموس‌تر 21کرسی شورای شهر تهران در دوره گذشته را براساس ترکیب احزاب و جبهه‌های حاضر در رقابت انتخاباتی با شیوه تناسبی تقسیم کنیم، این ترکیب به‌دست می‌آید که 7/14کرسی سهم شورای ائتلاف اصولگرایان می‌شود، 2/1کرسی به جبهه اصلاحات می‌رسد، 7/1کرسی هم نصیب جبهه پایداری خواهد شد، 14صدم هم سهم جهادگران می‌شود و 8دهم نیز نصیب شورای وحدت خواهد شد و بقیه سهم منفردین می‌شد؛ این ترکیب درست است؟ 
قادری: اینگونه توضیح دهم که به‌عنوان مثال در دوره گذشته انتخابات شورای شهر در تهران حدود یک‌‌میلیون و 500هزار نفر شرکت و به‌صورت متوسط 6نفر را انتخاب کردند و در مجموع 9میلیون و 246هزارو958رأی اخذ شد. ازسوی دیگر حدود 5ائتلاف سیاسی و فهرست در رقابت حاضر بودند و همچنین مجموع آرای منفردین. براین اساس، آرای جبهه اصلاحات را درنظر بگیریم، اینگونه محاسبه می‌شود که این جبهه بیش از 530هزار رأی داشته که تقسیم می‌شود بر مجموع آرای اخذ شده (بیش از 9میلیون رأی) که رقم 2/1 کرسی به‌دست می‌آید و به‌عنوان سهم این جبهه از کرسی‌های شورای شهر تهران درنظر گرفته می‌شود. سهم جبهه پایداری نیز براساس همین روش 7/1کرسی است و بقیه نیز همان اعدادی است که شما اشاره کردید و البته سهم منفردین نیز محاسبه شده‌است؛ این درحالی است که در نظام اکثریتی، همه 21کرسی شورای شهر تهران به شورای ائتلاف اصولگرایان اختصاص یافت. در مقابل اما با روش محاسبه تناسبی حداقل حدود 5فهرست و جریان سیاسی صاحب کرسی می‌شدند. یک مثال دیگر این است که اگر در دوره گذشته نظام تناسبی مبنای محاسبه کرسی‌ها بود، براساس شروط درنظر گرفته شده، منفردین می‌توانستند 58/2 کرسی به‌خود اختصاص دهند.

شیوه محاسبه اعداد اعشاری در تعیین کرسی‌ها بر چه اساسی خواهد بود؟
قادری: در قانون تصریح شده است که نحوه تخصیص کرسی‌ها به این شکل خواهد بود که ابتدا اعداد صحیح درنظر گرفته خواهد شد. درواقع با توجه به مثال بالا، ابتدا 16کرسی فهرست‌های نام‌برده شده در سؤال قبلی محاسبه می‌شود و 5کرسی باقیمانده براساس اعداد «اعشار بیشتر» میزان آرای آنها، میان کرسی‌ها تقسیم می‌شود.

نقاط ضعف و قوت این طرح را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ برخی انتقاد می‌کنند که این طرح بیش از حد درگیر اعداد و اعشار شده‌است. این انتقاد را وارد می‌دانید؟
قادری: نکته مهمی که باید درنظر داشت، این است که مردمی که رأی می‌دهند، خیلی درگیر این اعداد و ارقام نیستند و در حوزه‌های رأی‌گیری نیز کسی درگیر اینگونه مسائل نخواهد بود و روال شمارش آرا ازسوی افرادی که پای صندوق‌های رأی حضور دارند، با دوره‌های گذشته تفاوتی نخواهد داشت. این محاسباتی که اشاره شد در فرمانداری محل رأی‌گیری انجام می‌شود. ازسوی دیگر این محاسبات ازسوی سیستم‌های رایانه‌ای مربوطه انجام خواهد شد و پیچیدگی خاصی ندارد. اکنون در بیش از 100کشور جهان نظام انتخاباتی تناسبی وجود دارد، اما تفاوت نظام انتخاباتی تناسبی ما در موضوع اختصاص کرسی به منفردین است که با توجه به فرمول و شروطی، همچنان شانس تصاحب کرسی‌های شورا را دارند. ازسوی دیگر یک ایراد نظام انتخاباتی اکثریتی وجود شیوه محاسبه «صفر و یک» است، اما در نظام تناسبی اینگونه نیست و فهرست‌ها براساس درصد آرا، شانس تصاحب کرسی دارند. نظام تناسبی، عادلانه‌ترین نظام انتخاباتی است که همه جریا‌ن‌های سیاسی را دربرمی‌گیرد. این نظام انتخاباتی سبب افزایش مشارکت و انتخاب افراد کیفی می‌شود. درواقع رأی‌آوردن افراد براساس توانمندی‌‌ها خواهد بود.

درباره موضوع استفساریه‌ای که درباره انتخابات تناسبی در مجلس مطرح است هم توضیح دهید.
قادری: در این استفساریه چند سؤال مطرح شده‌است؛ ازجمله اینکه چنانچه افراد منفرد جزو 21نفر نبودند، سهم آنان میان بقیه توزیع خواهد شد یا نه که پاسخ «بله» است. سؤال دیگر این بود که منظور از «آرای صحیح مأخوذه» چیست که عنوان شد منظور «حاصل جمع آرای همه کاندیداها» است. سؤال دیگر درباره نحوه توزیع کرسی‌ها با توجه به اعشار آرا بود که توضیح‌های لازم ارائه و ابهام‌ها رفع شد.

یکی از نکات مهم درباره فرایند برگزاری انتخابات 1405، برگزاری «تمام‌الکترونیک» است. این فرایند دارای چه ویژگی‌هایی است؟
خجسته‌پور: در جریان برگزاری انتخابات، از روزی که دستور آغاز فرایند انتخابات صادر می‌شود تا آخرین مرحله، یعنی جمع‌بندی و اعلام نتایج، 25فرایند وجود دارد. در انتخابات گذشته معمولا 23فرایند به‌صورت الکترونیک انجام می‌شد و تنها «نوشتن رأی» و «شمارش آرا» الکترونیک نبود. در انتخابات «تمام الکترونیک» این دو فرایند نیز به‌صورت الکترونیک انجام خواهد شد.

این فرایند در انتخابات گذشته مجلس نیز اجرایی شد؟
خجسته‌پور: در انتخابات گذشته مجلس شورای‌اسلامی، تنها در دور دوم، رأی‌گیری به‌صورت تمام الکترونیک انجام شد.

فرایندهای روز رأی‌گیری در جریان برگزاری انتخابات تمام‌الکترونیک چگونه خواهد بود؟
خجسته‌پور: فرایند اینگونه است که ابتدا فردی که برای رأی‌دادن در شعبه اخذ رأی حضور می‌یابد، با استفاده از دستگاه احراز هویت، مورد تأیید قرار می‌گیرد. این براساس شماره ملی کار می‌کند و کافی است مدرکی درباره کد ملی ارائه شود و هریک از این 5مدرک، شامل شناسنامه، کارت ملی، گواهینامه، گذرنامه و کارت پایان‌خدمت کفایت می‌کند. مهم ثبت کد ملی است. فرایند هم اینگونه خواهد بود که در وهله اول همه اطلاعات موردنیاز ثبت احوال داخل دستگاه احراز هویت پیکربندی شده‌ و به محض ارائه کدملی، مشخصات فرد در دسترس قرار می‌گیرد. یک کار آنلاین که در این فرایند انجام می‌شود، مشخص شدن این موضوع است که فرد در شعبه دیگری رأی نداده باشد.

این دستگاه متصل به اینترنت است؟
خجسته‌پور: نه، این دستگاه از سیستم یو.اس.اس.دی استفاده می‌کند و تحت هیچ شرایطی در این فرایند اینترنت یا اینترانت نقشی ندارد و مانند دستگاه‌های خودپرداز بانک عمل می‌کند. فقط در این مرحله برای جلوگیری از رأی تکراری از سیستم یو.اس.اس.دی استفاده می‌شود. پس از طی این مرحله در کمتر از یک دقیقه، کارت رأی‌دهی سفید یکبارمصرف برای رأی دادن شارژ می‌شود که رأی‌‎‌دهنده در کنار دستگاه ثبت رأی قرار می‌دهد و کد کاندیداها یا فهرست وارد می‌شود، اما مانند تعرفه نیست و تنها باید کد وارد شود. تعبیه سیستم بارکدخوان نیز در این مرحله در دست بررسی است که فرایند رأی دادن را تسریع می‌کند.

این فرایند برای افراد مسن‌تر سخت نیست؟
خجسته‌پور: اینجا تنها تمهید، حضور فرد مورد اعتماد رأی‌دهنده است که کار ثبت کدها را برای رأی‌دهنده انجام دهد.

در هر شعبه رأی‌گیری قرار است چند دستگاه الکترونیک تعبیه شود؟
خجسته‌پور: در هر شعبه درنهایت 10تا 15دستگاه تعبیه می‌شود و تراکم جمعیت هم به‌وجود نخواهد آمد؛ چراکه براساس سیستمی که توضیح دادم، فرایند رأی‌گیری به سرعت انجام خواهد شد و شاهد تراکم جمعیت نخواهیم بود. با توجه به آمارهای شعب، به تناسب، دستگاه‌های موردنیاز تعبیه خواهد شد.

دستگاه رأی‌دهی چگونه عمل می‌کند؟
خجسته‌پور: این دستگاه به هیچ‌ شبکه‌ای متصل نیست. ازسوی دیگر کارت رأی‌دهی مختص یک نفر است و پس از رأی دادن، برای نفر بعدی دوباره شارژ می‌شود. درواقع محاسبه تعداد رأی‌دهندگان براساس کدهای ملی خواهد بود. پس از پایان رأی‌گیری، اطلاعات 2دستگاه تجمیع و میزان آرا در لحظه محاسبه خواهد شد. براساس سیستم طراحی شده، اطلاعات به‌دست آمده برای فرمانداری، استانداری و وزارت کشور نیز ارسال خواهد شد.

با توجه به این فرایند، نتایج در چه بازه زمانی پس از پایان مهلت رأی‌گیری مشخص خواهد شد؟
خجسته‌پور: چنانچه در جمع‌بندی نهایی، مشکل فنی خاصی به‌وجود نیاید، جمع‌بندی در کوتاه‌ترین زمان ممکن انجام خواهد شد.

چرا انتخابات سال1405تنها قرار است در شهر تهران به‌صورت تناسبی برگزار شود؟
خجسته‌پور: انتخابات تناسبی سال آینده در تهران، ری و تجریش به‌صورت تناسبی برگزار خواهد شد. قانونگذار تعیین کرده است که دراین مرحله به‌صورت آزمایشی فقط دراین حوزه انتخابات به‌صورت تناسبی برگزار شود و درصورت تأیید، در دوره هشتم انتخابات شوراها در شهرهای با جمعیت بالای 500هزارنفر، این سیستم انتخابات اجرایی خواهد شد.
آماری از تعداد شهرهای با چنین جمعیتی دارید؟
خجسته‌پور: با توجه به اینکه حوزه مسئولیت من، تهران است، آمار دقیقی در این زمینه ندارم، اما فکر می‌کنم حدود 30شهر کشور دارای چنین ویژگی‌ای هستند.

محاسبات ریاضی انتخابات تناسبی، چگونه انجام خواهد شد؟
خجسته‌پور: همه این محاسبات اعداد و اعشارها ازسوی دستگاه‌های رایانه‌ای انجام خواهد شد. در جلسه‌ای که اخیرا در این زمینه برگزار شد، بناست متناسب با این قانون، برنامه‌نویسان، برنامه تخصصی موردنیاز را طراحی کنند. نکته مهم این است که همه اطلاعات شعب در سرور مرکزی تجمیع می‌شود و آنجا براساس این قانون، محاسبات پیاده‌سازی خواهد شد. درواقع پردازش اطلاعات در کمتر از یک‌دقیقه انجام خواهد شد.

درباره نحوه حضور احزاب و چهره‌های مستقل در فرایند انتخابات تناسبی چه تمهیدهایی درنظر گرفته شده‌است؟
خجسته‌پور: پس از ثبت‌نام داوطلبان و بررسی صلاحیت‌ها، نامزدها یا می‌توانند داخل فهرست قرار گیرند یا به‌صورت انفرادی شرکت کنند. ازسوی دیگر کسی نمی‌تواند در 2فهرست حضور داشته باشد. با توجه به اینکه کاندیداهای مستقل به‌صورت یک فهرست درنظر گرفته می‌شوند، بنابراین کاندیدایی نمی‌تواند همزمان در 2فهرست حضور داشته باشد. احزاب می‌توانند یک فهرست بدهند تا جبهه‌ای تشکیل دهند و در قالب آن فهرست ارائه کنند. تعداد اعضای هر فهرست نیز از دوسوم کرسی‌ها نباید کمتر باشد؛ به‌عنوان مثال در تهران هیچ فهرستی نباید کمتر از 14کاندیدا داشته باشد. درصورت انصراف برخی کاندیداها از یک فهرست، آن فهرست تا 8روز قبل از آغاز تبلیغات باید تکمیل شود و پس از این بازه زمانی، انصراف هم پذیرفته نمی‌شود. اگر کاندیدایی از فهرستی انصراف داد، دیگر نمی‌تواند در فهرست دیگری حضور داشته باشد و باید تنها در فهرست منفردین حضور داشته باشد.

چه نکته‌ها و توصیه‌های دیگری درباره انتخابات پیش‌رو دارید؟
خجسته‌پور: یکی از اضلاع مهم انتخابات تناسبی، احزاب هستند و نقش مهمی دارند. احزاب ملی و احزاب استانی تهران در این دوره می‌توانند فهرست دهند. از دبیران‌کل احزاب انتظار می‌رود با توجه به قانون کنونی، آمادگی‌های لازم را کسب کنند. به مستقل‌ها نیز توصیه می‌شود در چارچوب فهرست‌ها در انتخابات حضور یابند. نکته دیگر این است که مردم به انتخابات تمام الکترویک، اطمینان کامل داشته باشند؛ چراکه سلامت کامل فرایند انتخابات تضمین  و از حدود 20سال قبل، بسترسازی لازم دراین زمینه انجام شده‌است. نکته دیگر این است که دبیرکل حزب یا بالاترین مقام جبهه تشکیل شده، تا 8روز قبل از آغاز تبلیغات، باید فهرست خود را ارائه دهد.