روزی روزگاری محله نصرت باغی سرسبز بود
قلعه‌ای که خیابان شد
حسن حسن‌زاده| خبرنگار:
نام «خیابان نصرت» روی تابلو آبی رنگ شهرداری یک نشانی سر راست است به تاریخ پر و پیمان و پر فراز و نشیب یک محله قدیمی؛ خیابانی که از روزگار رفته محله «نصرت‌آباد» حکایت می‌کند. از درختان سرسبز و نهرهای کوچک جاری در دل آنکه امروز دیگر نشانی از آنها یافت نمی‌شود. چند دهه پیش که به جای ساختمان‌ها و خانه‌های به‌هم تکیه کرده و خیابان‌کشی‌های منظم محله نصرت فعلی همه جا پر از دار و درخت بود و قلعه کوچکی هم به نام صاحب مشهورش در مرکز باغ خودنمایی می‌کرد. در این گزارش سری به خیابان نصرت زده و تاریخچه و دلیل نامگذاری این خیابان را بررسی کرده‌ایم.
دیگر از آن باغ سرسبز و نهرهای روانی که باعث سرسبزی درختان و خنکای هوای محله می‌شد خبری نیست. از باغ همیشه سبز نصرت‌آباد امروز شاید تنها درختان سرسبز دو سوی خیابان نصرت یاد آن روزها را زنده می‌کند. درختان قدبرافراشته‌ای که دید خانه‌ها را به خیابان پررفت‌وآمد نصرت کور کرده اما یادآور روزهایی است که جای تمام آپارتمان‌های اطراف، درخت بود و درخت. خیابان نصرت اما به تنهایی طلایه‌دار هویت محله است. سال‌های دهه 30 وقتی باغ‌های سرسبز تهران جای خود را به خانه‌های ویلایی و کمی بعد از آن به ساختمان‌هایی با پنجره‌های کوچک و نمای دلگیرشان می‌دادند باغ نصرت‌آباد هم نفس‌های آخرش را می‌کشید.
امروز نام «نصرت» روی تابلو شهرداری یادگاری از همان روزهاست. یکی از همان بازماندگانی که نمی‌گذارد خاطره روزهای گذشته از یاد محله برود. باغ نصرت‌آباد یکی از همان باغ‌های سرسبز تهران بود که با توسعه ساخت‌وسازها و گستردگی شهر تهران در دهه 30 جای خود را به بافت شهری و ساختمان‌های کوچک و بزرگش داد. «محمدعلی ناصری» یکی از ساکنان خیابان نصرت می‌گوید: «از قدیمی‌ها شنیده‌ایم در محله نصرت امروزی قلعه‌ای به نام نصرت وجود داشت که در مرکز باغ نصرت‌آباد ساخته شده بود. در واقع آن‌طور که می‌گویند تمام این محدوده باغ سرسبزی بود که نهری هم در دل آن جریان داشت و با شروع ساختمان‌سازی در محله به تدریج درختان، قطع و کوچه و خیابان‌های امروزی ساخته شدند.»
به نام شاهزاده قجری
در گذشته هرکدام از باغ‌های سرسبز تهران که در حدفاصل کوه‌های شمالی تهران تا مناطق جنوب شهر قرار داشتند به نام بانی و یا مالک نامگذاری می‌شدند. مثل باغ نصرت‌آباد که از نام «نصرت‌الدوله» یکی از رجال سیاسی و ملاکان بزرگ تهران قدیم گرفته شده بود. نصرت‌الدوله قلعه نصرت را در مرکز آن باغ بنا کرد و پس از آن بود که نام نصرت‌آباد در دوران قاجار روی زبان‌ها افتاد. اما «فیروز میرزا نصرت‌الدوله» فرزند «عبدالحسین میرزا فرمانفرما» و «عزت‌الدوله» دختر مظفرالدین شاه بود. نصرت‌الدوله در دوران قاجار و در حالی که 28 ساله بود در کابینه وثوق‌الدوله وزیر عدلیه و کمی پس از آن نیز وزیر خارجه شد.
صاحب باغ نصرت‌آباد، وزارت دارایی در دوران قاجار و وزارت دادگستری در کابینه چهارم رضاخان را هم برعهده داشت. نصرت‌الدوله با اینکه مدتی در حکومت رضاشاه وزیر بود اما در جریان قرارداد 1919 مورد غضب رضاه شاه، واقع و بازداشت شد. فیروز میرزا پس از بازداشت به سمنان تبعید شد و آنجا تحت نظر قرار گرفت. او سال ۱۳۱۶ و در حالی که سنش هنگام مرگ کمتر از 50 سال بود در تبعیدگاهش به قتل رسید.
نام این خیابان همیشه نصرت بود
در نامگذاری نصرت‌آباد، محله‌ای که با تلاش‌های فیروز میرزا به آبادانی رسید اتفاق جالب دیگری هم رخ داد. اسم نصرت‌آباد پس از واگذاری به میرزا یوسف مستوفی الممالک که مالک بهجت‌آباد و یوسف‌آباد بود به جلالیه تغییر کرد. ماجرای این تغییر نام به ازدواج همدم‌السلطنه دختر مستوفی الممالک با سلطان حسین میرزا ملقب به جلال‌الدوله برمی‌گردد. پس از سر گرفتن این ازدواج بود که نام نصرت‌آباد به جلالیه تغییر کرد. اگرچه برای دوره‌ای نام نصرت‌آباد هم به جلالیه تغییر کرد اما ردپای تلاش‌های نصرت‌الدوله برای آبادانی این محدوده هیچگاه از ذهن اهالی پاک نشد. همچنان که هنوز هم بخش مرکزی محله و باغ نصرت‌آباد سابق که همان خیابان نصرت فعلی است به همین نام شناخته می‌شود. «علی میرزایی» از اهالی محله می‌گوید: «تا جایی که در خاطر دارم و آن‌طور که از پدرم شنیده‌ام نام خیابان نصرت هیچگاه تغییر نکرده است. یعنی از همان روزهایی که نوشتن اسم کوچه‌ها و خیابان‌ها روی تابلو مرسوم شد نام این خیابان نصرت بود.» هنوز هم نام «نصرت» روی تابلوی شهرداری دیده می‌شود؛ نامی که در دوره نخست شورایاری‌های شهر تهران و با تلاش‌های اعضای شورایاری این محله قدیمی به‌صورت رسمی برای آن انتخاب شد.
