وقتی از زیبایی حرف می‌زنیم از چه حرف می‌زنیم

مرضیه موسوی

«افتخارالدوله را دیدم؛ ماشاءالله شاهزاده جوان و چاق و خوب است.»؛ این را ناصرالدین شاه درباره دیدار با دخترش افتخارالدوله می‌گوید و دلیل رضایتش از افتخارالدوله فربه‌بودن اوست؛ معیاری که در دوره قاجار نشان از سلامت زنان و دختران داشت و یکی از ملاک‌های زیبارویی به شمار می‌رفت. انیس‌الدوله، تاج‌السطنه و عصمت‌الدوله و دیگر زنان آلامد دربار قاجار تفاوت زیادی با معیارهای تعریف‌شده امروزی برای زیبایی دارند؛ معیارهایی که ریشه آنها به همان دوره قاجار برمی‌گردد و از سلیقه شاهان قاجار به‌خصوص ناصرالدین‌شاه نشأت می‌گیرد و در همان دوران می‌ماند. معیارهایی مثل داشتن بدن فربه، کرک پشت‌لب و موهای مجعد و بلند و مشکی برگ‌برنده خانم‌های زیبا در این دوره بود. دانستن اینکه تبلیغات، ارتباط با مردم اروپا و ورود کالاهای جدید چقدر در این تغییر مؤثر بوده خالی از لطف نیست.

زیبایی پیش از دوره قاجار

تصاویر حک‌شده روی کتیبه‌های سنگی یا جام‌های زرین الگوهای زیبایی در هزاره‌های پیش از میلاد را نشان می‌دهند. نمونه‌اش نقش‌زن عیلامی روی جام نقره که در هزاره سوم قبل از میلاد در مرودشت فارس کشف شده و تصویر آن اشتراک‌های زیادی با معیارهای زیبایی امروز در ایران و البته دنیا دارد. در ادبیات کهن تا دوره معاصر هم صحبت از زیباروی گلرخ و سیم اندام و سرو قامت و... کم نیست. این الگو در برهه‌ای از تاریخ در ایران شکسته می‌شود. منظر محمدی- دکتری پژوهش هنر دانشگاه هنر- دو دلیل برای این تغییر معیار در دوره قاجار می‌شناسد؛ یکی سلیقه‌های شخصی شاهان قاجار به‌خصوص ناصرالدین شاه و مظفرالدین‌شاه و دیگری دخیل‌بودن معیارهای قومیتی. محمدی می‌گوید: «چاقی مفرط زنان دربار ناصری که امروز به چشم ما نازیباست در زمان خود نیز نمی‌بایست به چشم عموم زیبا بوده باشد، به 2 دلیل؛ یکی اینکه در بسیاری از سفرنامه‌های همان دوران توصیفات فراوانی از زبان مردان ایرانی در فرنگ می‌خوانیم که زنان فرنگی را از زنان ایرانی زیباتر می‌دیدند و دقیقا همان صفات را می‌ستودند که به ظاهر در زنان ایرانی غایب بود. دوم اینکه در عکس‌های عکاسان غیرایرانی دوره ناصری بسیاری از زنان را لاغر اندام و خوش‌سیما می‌بینیم. پس شاید بتوان گفت که ما در غالب عکس‌های زنان اشرافی قجری با نوعی زیباشناسی منحصربه‌فرد مواجهیم که خاص این دوران بود و شاید حتی منحصر به دربار و طبقات شهری متاثر از دربار».

 مد حیرت‌آور

نتیجه تأثیر‌گرفتن از زنان اول دربار قاجار داشتن ظاهری با اندام پر و کرک پشت‌لب در دوره قاجار در تهران به یک اپیدمی تبدیل شد. تا جایی که اگر کرک پشت‌لب زنی چندان به چشم نمی‌آمد هنگام آرایش برای خود سبیلی می‌کشیدند و به کمک دست مشاطه اصطلاحا خط پشت‌لب را هرچه نمایان‌تر به رخ می‌کشیدند. این موضوع باعث تعجب و حیرت جهانگردانی که پا به ایران می‌گذاشتند شده بود. وصل خطوط 2 ابرو به یکدیگر و اصطلاحا مشخص‌کردن خط پیوند 2 ابرو یکی دیگر از معیارهای زیبایی در دوره قاجار بود که تا امروز هم این مدل از ابرو شش‌دانگ به نام «ابرو قجری» سند خورده است.

 سوغات فرنگ

آغاز سفرهای ایرانیان به اروپا، تصاویری از دنیای تازه برای آنها سوغات آورد. کارت‌پستال‌های از فرنگ آمده تصاویری از زنان زیبای اروپایی را به رخ می‌کشید که با آنچه در آن سال‌ها در تهران دیده می‌شد تفاوت زیادی داشت. کم‌کم صنعت چاپ هم رونق پیدا کرد و مردم بیشتر با این تصاویر آشنا شدند. مجله‌ها و کتاب‌ها و نشریات دیگر هم دست به‌دست دادند تا زیباشناختی مردم در اواخر دوره قاجار تغییر چشمگیری کند. به‌طوری که ظاهر دختران احمدشاه ازجمله ایراندخت با دختران ناصرالدین شاه تفاوت قابل‌توجهی دارد. سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ در ایران و همزمان در سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰ در اروپا سال تأثیر تبلیغات روی ظاهر مردم بود. مهم‌ترین تأثیر در این تغییرات را شرکت ژیلت به‌وجود آورد که ابتدا مردان را گروه هدف خود قرار داده بود. این شرکت به کمک نشریات مد اروپا توانست به جامعه زنان بقبولاند که برای زیبایی خود به این محصول نیاز دارند تا اینکه از ۸۰ سال پیش تا‌کنون بزرگ‌ترین تحول ظاهری در زنان را به‌دلیل زدودن موهای زاید به‌وجود آورد.

 همیشه پای مد در میان است

دوره قاجار به‌خصوص از سلطنت ناصرالدین‌شاه تا مظفرالدین شاه اوج تحول در معیارهای زیبایی زنان در ایران بود. بعد از این دوره به‌خصوص با پدیدآمدن نشریات و تلویزیون و بیشترشدن ارتباط با دنیا، شاخصه‌های زیبایی در دنیا به هم نزدیک‌تر شد. با این حال در هر دوره شاهد بروز تغییرات جزئی در چهره شهروندان هستیم. برای مثال دهه‌های 60 و 70 خورشیدی را با موهای «فوکولی» برای مردان و زنان می‌شناسیم. یا خال سیاهی که یا زنان گوشه لب‌ها داشتند و آن را پر‌رنگ می‌کردند یا از داشتنش بی‌بهره بودند و به کمک لوازم آرایشی، خال مصنوعی‌ای برای خود دست و پا می‌کردند تا از غافله مد و زیبایی عقب نمانند. بیشترین تأثیر در این زیباشناختی ظاهری از زمان پهلوی اول زیر سر تلویزیون و مجلات مد است. مثلا استفاده از مانتوهای کلاه‌دار در دهه 70 با پخش سریالی اوج گرفت که نقش اول آن، این نوع مانتو را پوشیده بود.

پرتره انیس الدوله؛ همسر ناصرالدین شاه