عجایب ایران باستان

سیدسروش طباطبایی‌پور

سرزمین ایران، پهنه‌ای است تاریخی که بخشی عظیم از فرهنگ و تمدن جهان را در دل خویش زنده نگه داشته که نمونه‌هایی از آنها را می‌توانید در موزه‌های ملی و تاریخی این سرزمین و گوشه‌گوشه جهان نظاره‌گر باشید؛ منشور کوروش، تخت‌جمشید و سرستون‌هایش از این دسته‌اند. برخورداری بیش از 40هزار اثر فرهنگی و طبیعی ثبت شده ملی و 54ثبت جهانی ملموس و ناملموس، ایران را به یکی از غنی‌ترین کشورهای صاحب گنجینه‌های ارزشمند انسانی بدل کرده که برخی از آنها بسیار اعجاب‌آور است و شهرتی جهانی دارد. چندی پیش، رونمایی ‌ از فلوتی از جنس استخوان پرنده در موزه ملی ایران، نمایش دوباره یکی از این آثار اعجاب‌آور بود؛ فلوتی که قدمتش به حدود 8هزار سال پیش‌ بازمی‌گردد و احتمالا در زمره یکی از کهن‌ترین سازهای موسیقی شناخته‌شده جهان قرار می‌گیرد. در اینجا به تعدادی از این آثار شگفت‌انگیز که مربوط به ایرانیان باستان بوده، اشاره می‌کنیم و آنها را از نظر می‌گذرانیم.‌

دریچه‌ای به نغمه‌های 8هزار سال پیش
یکی از پرسش‌هایی که ذهن انسان امروز را به‌خود مشغول کرده، آن است که از چه زمانی، انسان‌های اولیه به صدا و ریتم اهمیت دادند و نغمه‌های دل‌انگیز را رام خود کردند. وقتی این فلوت بدیع در دهه 1970میلادی طی کاوش‌های باستانی تپه‌های چخماق کشف شد، پرده از راز موسیقایی انسان‌های نوسنگی برداشت.  این فلوت که از استخوان پرنده‌ای بزرگ و مهاجر ساخته شده، 4 سوراخ اصلی همراه با سوراخی در انتها دارد که نشان می‌دهد انسان‌های اولیه در ایران چه مهارت پیچیده‌ای در ساخت این‌ساز داشته‌اند. منطقه کشف این اثر حیرت‌انگیز در 8 کیلومتری شهر شاهرود در استان سمنان است که در مسیر جاده ابریشم واقع شده و یکی از مهم‌ترین سکونتگاه‌های نوسنگی در ایران به شمار می‌رود. اکنون کارشناسان موزه ملی ایران در تلاشند تا بتوانند صدای این فلوت را بازآفرینی کنند تا در جریان نغمه‌های تولیدشده توسط انسان‌های اولیه قرار گیرند؛ نغماتی که احتمالا در مناسبت‌های آیینی، مراسم اجتماعی، هدایت دام‌ها یا فرستادن پیام از راه دور به‌کار می‌رفته است.

توپک‌های گِلی آغاز مراودات اداری و تجاری
در ظاهر، شما با توپی گلین و توخالی مواجهید، اما همین شیء ساده، سرآغاز شمارش، حسابداری، ذخیره اطلاعات و تضمین تعداد اجناس در فرایند حمل‌ونقل در دوره مس و سنگ است که در ایران کشف شده. ماجرا از این قرار است که وقتی انسان‌های اولیه شروع به تجارت کردند و مثلا دام‌ها یا کالایشان را از جایی به جای دیگر می‌فرستادند، تعداد آنها را در این توپک‌های گلین با کالانشان یا اشیای شمارشی مشخص می‌کردند و توپک‌ها را مهر و موم‌شده در اختیار امینشان قرار می‌دادند. وقتی کالا به مقصد می‌رسید، برای تأیید و تصدیق معامله، توپک‌های گلی در اختیار خریدار قرار می‌گرفت تا او هم در جریان تعداد کالا قرار بگیرد. تعدادی از این توپک‌های سالم را در منطقه چغامیش در شمال شوشان بین دو رودخانه دز و کارون یافته‌اند.

پیل اشکانی
باتری اشکانی یا پیل بغدادی، از دیگر اکتشافات حیرت‌انگیز است. کشفی که این فرضیه را تقویت می‌کند اینکه ایرانیان در 250سال قبل از میلاد مسیح، نخستین کسانی بودند که از انرژی الکتریکی برای اموری چون آبکاری فلزات استفاده می‌کردند.
این پیل که از یک کوزه گلی، یک لوله مسی و میله آهنی تشکیل شده، در شهر باستانی تیسفون در نزدیکی بغداد کنونی که در آن روزگار در گستره حکومت اشکانیان بود، کشف شد و اکنون در موزه ملی عراق قرار دارد.

الواح شگفت‌انگیز
ظاهر این الواح گلی که در موزه تخت‌جمشید نگهداری می‌شود، چندان عجیب نیست، اما محتوای شگفت‌انگیزی در دل خود دارند که تمدن ایرانیان را به رخ جهانیان می‌کشد. این الواح، فیش حقوق و دستمزد زنان و مردانی است که در دوره پادشاهی داریوش بزرگ، یعنی در حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح زندگی می‌کردند. باید به‌خودمان یادآوری کنیم که مناسبات اداری و احترام و آگاهی‌بخشی به کارکنان در جهان، قدمت چندانی ندارد و حتی در روزگار اکنون هم در مواردی رعایت نمی‌شود، اما در ایران ۲۵۰۰ سال پیش، اگر زنی یا مردی مثلا در تخت‌جمشید کار می‌کرد، آخر هر ماه، چنین فیش حقوقی عجیبی می‌گرفت. نکته حیرت‌انگیز دیگر آن است که پس از ترجمه بسیاری از این گل‌نوشته‌ها، مشخص شد که حقوق ماهانه زنان و مردان هم‌سطح، با هم برابر بوده که این هم خود، نمونه‌ای از رفتار بدون تبعیض در فرهنگ کهن ایرانی است.

اولین پویانمایی جهان
روی این جام سفالی که از گوری ۵هزار ساله در دل شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان به یادگار مانده، چند تصویر از بزی همراه با درختان
 ثبت شده که نمونه‌اش در کوزه‌های سفالین دیگر نیز شاید وجود داشته باشد. اما نکته شگفت‌انگیز، زمانی است که شما این جام سفالین را در محور خود می‌چرخانید و با تصویری متحرک مواجه می‌شوید و می‌بینید که بز روی جام، مثل یک اثر پویانمایی، به حرکت درمی‌آید و با پرش به‌سوی برگ درختان، از آنها تغذیه می‌کند. برخی باستان‌شناسان معتقدند این جام، کهن‌ترین اثر پویانمایی جهان است که از آن در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.