مدیران از تنش آبی اطلاع داشتند؟!

محمود مولایی‌-روزنامه‌نگار

چند هفته پیش بود که مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور اعلام کرد ۲۲استان و ۴۳شهر تنش آبی دارند.  هاشم امینی با بیان اینکه در برخی مناطق کشور، پنجمین سال خشکسالی را پشت سر می‌گذاریم، از تعریف ۱۶۰پروژه در کشور به‌منظور رفع ناترازی ناشی از این خشکسالی خبر داد.‌ این آمار، بهانه‌ای شد تا برنامه تلویزیون اینترنتی روزنامه همشهری با عنوان «تنش آبی در 22استان» روز سه‌شنبه 30اردیبهشت‌ماه با حضور علی سیدزاده، مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور و ستاره حجتی، روزنامه‌نگار حوزه آب به این موضوع اختصاص یابد.‌

38درصد کاهش بارندگی
کشور در سال آبی جاری (از ابتدای مهر سال 1403تا 28اردیبهشت 1404) با میانگین بارندگی 130.7میلی‌متر روبه‌رو بوده است. این آمار را مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در ابتدای برنامه تلویزیونی ارائه می‌کند و می‌گوید: «این عدد در دوره بلندمدت 216میلی‌متر است و نسبت به آن از نظر عددی 86میلی‌متر یعنی حدود 40درصد کاهش بارندگی داریم.»  علی سیدزاده به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن، رسیدن پیک دمایی زودتر از شروع تابستان است. او می‌افزاید: «در تاریخ 29اردیبهشت 1404میانگین دمای کشور 2.6درجه سلسیوس از میانگین مدت مشابه سال گذشته بیشتر بود. اکثر استان‌های کشور با افزایش میانگین دما مواجه شده‌اند و حتی در برخی استان‌ها مانند البرز، ایلام، قزوین، زنجان، اردبیل، آذربایجان شرقی و تهران بیش از 4درجه سلسیوس افزایش دما را شاهد بودیم. افزایش دما از چه بعدی مهم است؟‌ از این بابت که رابطه مستقیمی با مصرف آب دارد؛ بنابراین، 2عامل کاهش بارندگی و افزایش دما باعث ایجاد مشکلاتی در حوزه تامین آب می‌شود.»  مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور ادامه می‌دهد: «تنش آبی یا به‌عبارتی کمبود آب دلایل متعددی دارد. ایران در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک بیابانی واقع شده و از دیرباز ما با مشکل کم‌آبی مواجه بوده‌ایم. شاید در سال‌های خیلی دور کم‌آبی وجود داشته، ولی به‌دلیل جمعیت کمتر، نوع متفاوت مصرف آب، نسل‌های گذشته خودشان را بیشتر با شرایط کم‌آبی سازگار می‌کردند؛ به همین دلیل، تنش آبی خیلی بروز بیرونی نداشته است. با افزایش جمعیت، رشد شهرنشینی، مهاجرت به شهر، تغییر رفتارهای مصرفی و افزایش سطح بهداشت تنش آبی هم بیشتر شده است.» سیدزاده می‌افزاید: «توسعه شهرها، صنایع، کشاورزی و... که البته همه لازم است هم بی‌تأثیر نیست، اما این عوامل شاید منطبق با اقلیم ایران اتفاق نیفتاده باشد که منجر به افزایش مصرف آب شده است؛ مثلا صنایعی در مناطقی از کشور احداث شده که آب ندارند. بعضا شاید در اجرای طرح‌های تفصیلی و طرح‌های هادی به کاهش مصرف آب توجه نشده است؛ بنابراین تغییرات اقلیمی، کاهش بارش و در کنار آن رشد جمعیت که اغلب در شهرها متمرکز هستند، تنش آبی را افزایش داده است.»

استفاده غیراستاندارد از منابع آبی تجدیدپذیر
مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور می‌گوید: «در حال حاضر کل منابع آبی تجدیدپذیر حدود 100میلیارد مترمکعب است. ایران کشوری است که در سال بیش از استانداردهای جهانی از منابع آبی استفاده می‌کند. تغییرات اقلیمی مرتبط با منابع آبی سطحی (بارندگی‌ها) و در کنار آن، برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی سبب تنش آبی می‌شود. البته برداشت مجاز از منابع زیرزمینی وجود دارد، ولی صحبت ما روی برداشت غیرمجاز است. منطبق نبودن معماری شهری با فضای کم‌آبی کشور، نحوه ساخت‌و‌سازها و همچنین بهینه‌سازی انرژی آب صرفا با تغییر رفتار مردم درست نمی‌شود؛ هرچند تغییر رفتار مردم خیلی مهم است.» علی سیدزاده با تأکید بر اینکه ایران کشور کم‌آبی است، اظهار می‌کند: «استفاده از گیاهانی که مصرف آب زیادی دارند برای زیباسازی فضای شهر و سیستم‌های آبیاری غیرمکانیزه به‌ویژه در بخش کشاورزی هم موجب کم‌آبی می‌شود.» ‌

صحبت 10ساله از تغییر اقلیم
ستاره حجتی، روزنامه‌نگار می‌گوید: «تغییر اقلیم، تنش آبی و کمبود آب واقعیت امروز ماست، اما کمبود منابع آبی واقعیت همیشگی این سرزمین بوده است. تغییر اقلیم حتما روی بارش‌ها تأثیر خود را گذاشته، اما شاید آنجا  محل انتقاد است که ما 10سال به‌طور مستمر از تغییر اقلیم صحبت می‌کنیم، ولی هیچ آمادگی‌ای برای سناریوهای احتمالی حاصل از این تغییر در کشورمان نداریم. بدون شک سیاست‌های حوزه کشاورزی، صنعت و همینطور سیاست‌های تامین آب شرب را نمی‌توان نادیده گرفت. شاید در 3،2 سال اخیر به مردم گفتیم که کشور دچار تنش آبی است، اما بی‌شک مدیران کشور از 15سال پیش می‌دانستند که امروز با چه مشکلاتی مواجه خواهیم شد. سؤال از مدیران کشور این است که در سال‌های گذشته چه می‌کردید؟ چرا مردم در آستانه تابستان باید متوجه تنش آبی شوند؟ آیا مدیران هم به‌تازگی متوجه چنین معضلی شده‌اند؟ اگر از اعداد و ارقامی که جناب سیدزاده اعلام کردند بگذریم، تنش آبی اثرات بسیار مستقیمی روی زندگی مردم دارد. من بر این باور هستم که مدیران وزارت نیرو حتی برای یک‌بار هم که شده هیچ مطالعه‌ای در مورد تنش آبی انجام نداده‌اند.»  مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور درپاسخ عنوان می‌کند: «واقعیت این است که ما نسبت به وضعیت موجود بیگانه نیستیم. 25سال است که در شرکت آب و فاضلاب خدمت می‌کنم و در تمام این سال‌ها، آمار و ارقام تهیه شده است. شاید نحوه اطلاع‌رسانی، اجرای برنامه‌ها و... مشکلاتی داشته است، اما در برنامه‌ریزی مشکلی نداریم؛ برنامه‌‌ای ۸سال قبل درباره سازگاری با کم‌آبی تدوین شده است. در واقع برای همه استان‌ها برنامه سازگاری با کم‌آبی تدوین و به کتابچه‌‌ای تبدیل شد. در تمام این کتابچه‌ها موضوع تنش آبی و اینکه ما در تنش قرار داریم و در سال‌های آینده دچار مشکلاتی خواهیم شد، همه مستند شده است.»  علی سیدزاده می‌گوید: «به عقیده من آب یک موضوع فرابخشی و فراملی است. ما همیشه وزارت نیرو را در نوک پیکان قرار داده‌ایم، درحالی‌که آب موضوعی است که در همه ارکان جامعه از قانونگذار گرفته تا دستگاه‌های مختلف اجرایی، مردم، دانشگاهیان، متخصصان، صنعت و... ابعاد بسیار گسترده‌ای دارد. وقتی به کم‌آبی توجهی نمی‌شود، بحران آب شدیدتر می‌شود. موضوع انرژی و آب، فرابخشی است و هیچ‌گاه یک سازمان خاص با وجود ابعاد گسترده متغیرهای مداخله‌گر به‌تنهایی نمی‌تواند مؤثر باشد. در موضوع اجرا هم کمبود منابع مالی عامل مهمی است.»‌‌

کشاورزی؛ متهم اصلی
علی سیده‌زاده، مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور: از 100میلیارد مترمکعب منابع آبی تجدیدپذیر، حدود 9میلیارد مترمکعب برای مصرف آشامیدنی است. آمار نشان می‌دهد که بین 70تا 90درصد آب تجدیدپذیر برای مصارف کشاورزی است.
اگر 70درصد را درنظر بگیریم، یعنی در بخش کشاورزی 70میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود؛ البته در کشاورزی غیرمکانیزه، استفاده نکردن از سیستم‌های استاندارد و اصلاح الگوی کشت. ما همیشه گفته‌ایم که در 3بخش کشاورزی، آشامیدنی و صنعت باید اقدامات ویژه‌ای انجام دهیم و قطعا بخش کشاورزی سهم بیشتری را به‌خود اختصاص می‌دهد.