جان پناهی زیر پوست شهر

فرخنده رفائی-روزنامه‌نگار

بسیاری از ما سال‌های جنگ و پناه بردن به زیرزمین‌ خانه‌ها در زمان بمباران‌‌ را به‌خاطر داریم. این خاطره جمعی مشترک را شاید بتوان نخستین استفاده غیرمعمول و موفق از فضاهای زیرسطحی در تهران دانست. امروز اما فضاهای زیرسطحی پایتخت به سردابه‌ها و زیرزمین خانه‌ها محدود نیست و زیر پوست تهران شبکه‌ای از تونل‌ها، زیرگذرها و سازه‌ها وجود دارد که می‌توانند در زمان بحران، مثل همان زیرزمین‌های قدیمی، جان‌پناه مردم باشند؛ به شرط اینکه اصول ایمنی در آنها رعایت شده باشد. در همین زمینه جمعی از صاحب‌نظران حوزه ایمنی و پدافند غیرعامل کشور دورهم جمع شدند تا در نشستی تحت عنوان «ایمنی، امنیت و پدافند غیرعامل در آینده نظام مدیریت کلانشهری» آخرین دستاوردها در زمینه ایمن‌تر کردن فضاهای زیرسطحی شهر را ارائه کنند. در ادامه اهم صحبت‌های کارشناسان را می‌خوانید.

 فضایی برای پاسخگویی به بحران‌ها
جابر دانش، رئیس مرکز مطالعات و تدوین آیین‌نامه‌های فنی و مهندسی سازمان پدافند غیرعامل:
فضاهای زیرسطحی، فضاهای عمومی قابل دسترس توسط تمام شهروندان هستند که بستر فعالیت مردم در روز محسوب می‌شوند. در فضاهای زیرسطحی نیازهایی مثل تامین آب، برق و مشکلاتی مثل حوادث طبیعی و غیرطبیعی وجود دارد که در ایمنی این فضاها تأثیرگذار است. در طراحی جامع شهری ما به‌دنبال ایجاد فضایی قابل دفاع هستیم که در برابر تمام بحران‌ها پاسخگو باشد و حدی از ایمنی و امنیت را برای شهروندان فراهم کند. فضاهای زیرسطحی باید بتوانند در زمان بحران اول نقش و کارکرد اصلی خود را حفظ کنند، دوم کارکردهای دوگانه و چندگانه داشته باشند و سوم اینکه در کنار دیگر سامانه‌ها نقش مکمل ایفا کنند؛ به‌عنوان مثال به مراکز امداد و نجات یا مراکز بیمارستانی متصل شوند.

خسارت بندر شهیدرجایی به‌دلیل نقص در پدافند بود
فتح‌الله شمسایی زفرقندی، استاد دانشگاه و مشاور رئیس سازمان پدافند غیرعامل:
در دنیا حدود 10کشور هستند که وزارت پدافند غیرعامل دارند؛ کشورهایی مثل روسیه، بلاروس، اوکراین و کانادا،از جمله  کشورهایی هستند که وزارت پدافند غیرعامل و حوادث غیرمترقبه دارند. در ژاپن و شهر توکیو اقداماتی انجام شده که شاهکارهای مهندسی دنیا از نظر پدافند هستند. مدیران کشور ما باید درد را احساس کنند، اگر مدیران ارشد کشور ضرورت موضوع پدافند غیرعامل را درک نکنند و آنچنان که باید و شاید در کشور اعمال نشود، ما با تهدیدات زیادی مواجه می‌شویم که بعضی از آنها قابل جبران نیست. در حادثه بندر شهیدرجایی اعلام شد که صدها میلیارد تومان خسارت مادی ایجاد شده بالغ بر‌70 نفر جانشان را از دست داده‌اند که دلیل آن رعایت نکردن اصول پدافند بود. امروز پدافند یک علم و دانش است و در دنیا تدریس می‌شود و ما هم باید در این زمینه به‌روز باشیم.

اجرای الزامات پدافندی در تونل‌ها و زیرگذرهای تهران
علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران:
ما در شهر تهران با مخاطرات زیادی مواجه هستیم. بر همین اساس برای تمام پروژه‌های مهم و بزرگ تهران با بررسی اداره کل برنامه‌و بودجه و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران پیوست ایمنی و پدافند لحاظ می‌شود و در غیراین صورت پروژه اجرایی نخواهد شد. مطالعات پدافندی تهران شامل حذف گاز از شهر تهران، تهیه شناسنامه پدافندی ساختمان‌های مهم و الزامات پدافندی در تونل‌ها و زیرگذرها در حال انجام است. امسال بحث پناهگاه‌ها مورد توجه است؛ اینکه درصورت لزوم آیا می‌توان فضاهای مترو را به‌عنوان پناهگاه استفاده کرد یا خیر. کار اتصال 2بیمارستان حضرت امام خمینی و میلاد به مترو با جدیت دنبال می‌شود و دارای بودجه و ردیف است. همچنین در خطوط 8تا 11مترو که جدید‌الاحداث هستند در همان ابتدای امر، مطالعات پدافندی ازجمله اتصال به بیمارستان‌ها در طرح دیده شده است. ایمنی بیش از 6500ساختمان تهران تعیین‌تکلیف شده، 66پل اولویت‌دار تهران مقاوم‌سازی شده و بودجه مدیریت بحران از 1.5به 14همت رسیده است.

ظرفیت فضاهای زیرسطحی در پدافند غیرعامل
مجتبی عراقی‌زاده، سرپرست مرکز پژوهشی شهرسازی و معماری دفاعی دانشگاه مالک اشتر:
مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای که منجر به افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن شود، پدافند غیرعامل تعریف می‌شود. تقریبا همه این اهداف با استفاده از فضاهای زیرسطحی شهری یا فضاهای چندمنظوره شهری قابل تحقق است. قدیمی‌ترین متروی جهان در شهر لندن است که از زمان افتتاحش تا شروع دوران جنگ جهانی اول کاربری حمل‌ونقل داشته و وقتی که جنگ جهانی اول شروع شده مردم برای در پناه ماندن به ایستگاه‌های مترو رفته‌اند و برای نخستین‌بار مفهوم متروپناهگاه شکل گرفته است. پارکینگ‌های زیرزمینی و تونل‌های شهری هم می‌توانند در زمان حوادث و بحران به ظرفیتی برای پناه‌گیری تبدیل شوند.

 ضربه‌گیر بحران‌های شهری
محمدعلی نکوئی، رئیس مجتمع پدافند غیرعامل دانشگاه صنعتی مالک‌اشتر:
فضاهای زیرسطحی باید مکانی امن را در تهدیدهای روزمینی فراهم کنند و نقش ضربه‌گیر را در بحران‌ها داشته باشند. همچنین باید از ظرفیت تطبیق با شرایط مختلف و همچنین ظرفیت بازیابی و بازتوانی برخوردار باشند. نمونه موفق این موضوع اسمارت‌تونل مالزی است. در این تونل در بخش زیرین همیشه آب جریان دارد، طبقه دوم به رفت و طبقه سوم به برگشت خودروها اختصاص دارد، ولی لحظه‌ای که سیلاب جاری می‌شود، همه‌‌چیز متوقف می‌شود و این تونل به‌طور کامل در اختیار انتقال آب شهری قرار می‌گیرد. نگرش ما در ادبیات تاب‌آوری فضای شهری زیرزمینی این است که علاوه بر بهره‌وری‌هایی که در حالت نرمال دارند در زمان بحران بتوانند بهره‌وری‌های خاص مثل اسکان یا دسترسی نیز داشته باشند.

‌برای ازدحام جمعیت در تهران باید چاره‌اندیشی شود
سولماز ارژنگی، پژوهشگر حوزه سوانح و مدیریت ریسک:
جمعیت، مفهومی است که از همان ابتدا باید حساب آن را ‌از ازدحام جدا کنیم؛ مفهوم جمعیت تعداد بسیار زیادی از افراد را شامل می‌شود که با یک هدف مشخص در مکانی حضور دارند و منفعت مشترکی را دنبال می‌کنند. این در حالت عادی مشکلی ندارد تا زمانی که به ازدحام تبدیل شود. آن‌چیزی که می‌تواند جمعیت را از حالت عادی به حالت بحرانی تبدیل کند، بحث تراکم و ازدحام است. تا تراکم 3نفر بر مترمربع همه‌‌چیز نرمال است، اما از این میزان به بعد ریسک افزایش پیدا می‌کند و از 5/5نفر بر مترمربع به‌هم فشردگی و حالت ازدحام رخ می‌دهد. در این حالت بند تاب‌آوری پاره می‌شود و افراد بسیاری ممکن است بر اثر ازدحام بالا فوت کنند که در فاجعه منا این اتفاق افتاد. ما هر روز در شهری مثل تهران با بحث خطر و ریسک ازدحام جمعیت مواجه هستیم که حتما باید برای آن چاره‌اندیشی شود.