شهر خاندان‌های ریشه‌دار

علیرضا زمانی

به تهران امروز و گذشته‌اش که نظر می‌افکنیم، خاندان‌های بزرگی را می‌بینیم که در آن زیسته و در حال زیستن هستند. درست است که تهران از زمان آغامحمدخان پایتخت بوده، اما ریشه برخی خاندان‌های ساکن تهران به دوره صفویه می‌رسد. خاندان حکیم‌هاشمی از آن دست خاندان‌هایی هستند که جد بزرگشان حکیم محمدهاشم تهرانی، پزشک حاذق دوران صفوی، در تهران می‌زیست.
همان حکیم هاشم که مسجد و مدرسه حکیم هاشم را حدود 350سال پیش به تاریخ 1104ق در تهران وقف نمود. همان مسجد و مدرسه که امروزه در کوچه تکیه دولت باقی است و زمانی به مسجد و مدرسه مادرشاه شناخته می‌شد. حکیم هاشم، طبیب شناخته‌شده آن دوران و صاحب تألیفاتی چون مصباح‌الخزائن و مفتاح‌الدفائن، بزرگ خاندان حکیم هاشمی است که هنوز در تهران زندگی‌ می‌کنند و نفس می‌کشند و تولیت موقوفات او را عهده دارند. از دیگر خاندان‌های قدیمی‌تر تهرانی می‌توان به خاندان شیخ رضایی اشاره نمود. همان خاندان که امروز تولیت مسجد جامع بازار را عهده دارند و حتی قبل‌تر از خاندان حکیم هاشمی در تهران بوده‌ و زندگی کرده‌اند. مولانا ملامحمدعاشورا کرمانشاهانی، متولی قدیمی‌ترین موقوفات وقفنامه‌دار تهران (جد آنها به دوران 1060ق) زمان وقف موقوفات تحت نظارتشان، در تهران زندگی می‌کرد و امروز یکی از اعقابش به نام شادان شیخ رضایی حی و حاضر کار اجدادش را همچنان پی‌می‌گیرد.
معیرالممالک‌ها هم از آن خاندان‌های قدیم تهرانند که دوره فتحعلی‌شاه به تهران آمدند. همان معیرالممالک‌ها که نسبشان به بایزید بسطامی می‌رسد و اعقابشان هنوز در تهران تولیت‌دار مسجد و مدرسه معیر هستند. به غیر اینها خاندان‌های بسیاری که شاید خیلی شناخته‌شده نباشند اما ساکنان اطراف تهران در دوره زند و آقامحمدخان هستند.
همان اطرافی که امروز محله‌های جنوبی تهران را شکل داده‌اند. رمضانعلی فرخ‌رو یا همان شمر معروف باشکوه‌ترین تعزیه تهران که به خسرو شمر می‌شناسیمش و هم‌اکنون در دولت‌آباد، معین‌البکای یگانه تهران است، از هفت لنگ‌های بختیاری است که اواخر دوره زند به دولت‌آباد آمدند و ساکن قلعه آن شدند. یا زهره‌وندها و کلهرهای یافت‌آباد که از زمان زند در تهران هستند و هنوز هم در یافت‌آباد زندگانی سر می‌کنند و خاندان ثقفی تهران که در گذشته به لقب و فامیل کلانتر شناخته می‌شدند. همان ثقفی‌ها که برخی‌شان از علمای بزرگ تهرانند و از این‌رو کلانتر نامیده می‌شدند که از نوادگان میرزامحمودخان کلانتر، همان شخصی که جای شهردار امروز به امور شهر دوران محمدشاه و ناصرالدین‌شاه می‌رسید و پسرش محمدزکی‌خان کدخدای سنگلج بود. همان میرزامحمدخان کلانتر که وقفیاتی در تهران دارد و نسبش به مختار ثقفی می‌رسید و از این‌رو نوادگانش فامیل ثقفی را از برای خود انتخاب کردند. به غیراینها خاندان‌هایی ساکن شهرری هستند که قدیمی‌ترین خاندان‌های ساکن تهران امروز به‌حساب می‌آیند که نسبشان به یکی از عرفا و شاعران قرن ششم و هفتم می‌رسد. اینها نمونه‌ای از خاندان‌های قدیم تهرانند که کمتر درباره آنها گفته و شنیده‌ایم.