ایران امام رضا ع

الهه‌سادات بهشتی-روزنامه‌نگار

حضور پرفروغ امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) در سرزمین ایران، نه‌فقط رویدادی تاریخی، بلکه منشاء تحولی عمیق در شکل‌گیری هویت مذهبی، فرهنگی و تمدنی ایرانیان است. هجرت ایشان از مدینه تا مرو، در دل خود حامل پیامی آسمانی بود که سده‌ها بعد، امام خمینی(ره) در عبارتی کوتاه و ژرف، از آن با عنوان «آستان قدس، مرکز ایران» یاد کرد؛ مرکزی که هم‌اینک نه‌تنها قلب تپنده جهان تشیع، بلکه نماد همزیستی مذاهب، عقلانیت دینی و گفت‌وگوی تمدنی در دنیای اسلام است. امام رضا(ع)، در جایگاه امام معصوم و وارث علم نبوی، از همان جوانی در مدینه به‌عنوان شخصیتی فرزانه و صاحب‌نظر شناخته می‌شد. به تصریح منابع معتبر، کرسی درس و پاسخ‌گویی ایشان، مرزهای جغرافیایی را درنوردیده بود و معارف ایشان در قالب کتاب دست به‌دست از شرق تا غرب جهان اسلام می‌گشت. این جایگاه بی‌مانند، پس از ورودشان به خراسان، شکلی نو یافت؛ ازجمله در نیشابور، حدیث قدسی سلسله‌الذهب را برای هزاران تن بازگو کردند که بر محور توحید و امامت، پایه‌ای عقیدتی برای پیوند دل‌ها شد. اقامت کوتاه ایشان در مرو نیز، مملو از جلسات علمی و اعتقادی برای تبیین امامت و ولایت بود؛ جلساتی که نه‌تنها برای تقویت بنیان فکری شیعی، بلکه برای تعامل علمی و مذهبی با دیگر فرق اسلامی برگزار شد. این الگوی ارتباطی ـ گفت‌وگویی، امروز نیز راهگشای امت اسلامی در برابر موج تفرقه و خشونت فرقه‌ای است.
از سویی، موج مهاجرت دوستداران اهل‌بیت(ع) به خراسان، توصیه ائمه بعدی به زیارت مرقد ایشان و اهتمام شاگردان امام به نشر معارف رضوی بود که سبب شد کشورمان به قلب تپنده تشیع در قرون بعد تبدیل شود. اکنون آستان قدس رضوی نه‌تنها مأمن زائران که آیینه‌ای از ظرفیت‌ تمدن‌ساز اهل‌بیت(ع) و الگویی برای وحدت امت اسلامی است. برای بررسی زندگی و زمانه این امام همام، تلویزیون اینترنتی همشهری گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام محسن آتشکار، استاد حوزه و دانشگاه ترتیب داده است که از نظر می‌گذرد.

سفر امام رضا(ع) از مدینه به خراسان به‌عنوان نقطه عطف تاریخ ایران شناخته می‌شود. این سفر در چه بستر سیاسی‌اي در دوره خلافت عباسی شکل گرفته و چه تأثیراتی در تاریخ ایران داشته است؟
ولایت اهل‌بیت بر اساس آیه آخر سوره ملک، جریان آب زلال است. مفسران می‌گویند این آب زلال جریان ولایت است و برای افرادی مفید و نافع است و برای کسانی که زمینه معنوی ندارند، ممکن است مضر باشد. جریان ولایت اهل‌بیت جریان آب زلال است و این آب در بستر تاریخی‌اي که امام رضا(ع) حضور داشت، در قالب یک هجرت تاریخی صورت گرفت و این بستر کاملا مستعد بود، چون دوران بعد از انتقال حکومت از بنی‌امیه به بنی‌عباس بود و دوران تثبیت ولایت شکل گرفته بود و دل‌های مردم حول امامت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تثبیت شده بود. از آنجا که مردم همه دنبال استدلال هستند، ولایت اهل بيت از حالت تکوینی خود در دوران پیامبر به یک ولایت علمی تبدیل شده بود. در دوران حضرت رضا(ع)، ایشان با مناظرات حکیمانه با فلاسفه، بر موضوع ولایت معطوف شد و این آب زلال را جاری ساخت. فقط در یک مقطعی در نیشاپور هزاران نفر برای مکتوب کردن اندیشه امام رضا(ع) قلم به‌دست شد. لذا حضرت رضا(ع) با مهاجرت خود موفق شد جریان آب زلال ولایت را در بستر مناسبی یعنی منطقه بزرگ خراسان پیاده کند.

تاریخ‌دانان مأمون را به‌عنوان خليفه زیرک خطاب می‌کنند؛ تصمیم مأمون برای دعوت حضرت رضا(ع) به خراسان با چه اهدافی صورت گرفت و این اقدام چگونه به تقویت تشیع در ایران کمک کرد؟
معادل زیرکی برای مأمون، کلمه سیاست است. در زیارت جامعه کبیره که عالی‌ترین منشور امام‌شناسی پس از قرآن است، به اهل‌بیت و امام رضا(ع) این صفات را می‌دهیم و می‌گوییم: «وَ سَاسَه الْعِبَادِ»، یعنی اهل‌بیت همواره سیاستمدارترین افراد دوران خود بودند. به‌عبارت دیگر هیچ‌کس سیاستمدارتر از امام رضا(ع) در دوران خود ايشان نبود و هجرت ایشان از مدینه به خراسان براساس سیاست خود حضرت بود. در وصف غریب‌الغربایی یک مباحثی مطرح است و مثلا چرا حضرت رضا(ع) غریب‌الغربا نامیده می‌شود؟ باید گفت که مأمون با نفاق و ظاهرسازی موفق شد که حضرت را که محور ولایت در آن دوران بود، به خراسان بکشاند. البته برخی گفته‌اند که تهدید هم در این دعوت وجود داشته است. مأمون تلاش داشت تا حضرت را به عرصه سیاست نزدیک کند و این مهم است که بدانیم که چرا امام رضا(ع) حکومت را نپذیرفت و صرفا ولایت‌عهدی را قبول کرد و اعلام کرد که وارد اجرائیات نمی‌شود. این باعث شد تا برخی مباحث را برای دوری از سیاست مطرح کند. اینکه حضرت رضا(ع) به مقام قدرت و ولایت‌عهدی نزدیک می‌شود، چون نفوذ کلام دارد و موفق شد کلام شیعی را در بستری مستقر کند که مردم ایران شیفته و عاشق این ولایت بودند؛ لذا سیاست حضرت رضا(ع) عین حکمت و کیاست‌ ايشان بود و می‌دانست که آب جاری ولایت را در چه بستری جاری کند ‌و مردم ایران هم خیلی مشفقانه این ولایت را پذیرفتند.

در زمان مأمون شیعیان و علویان تحت فشار زیادی بودند. حضرت رضا(ع) چگونه با علویان و شیعیان در آن زمان با وجود اين محدودیت‌ها ارتباط داشتند؟
نهضت‌هایی با پرچم تشیع بعد از حادثه کربلا و در دوران امام سجاد(ع) در سده دوم شکل گرفت و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به‌صورت علنی نمی‌توانستند حمایت کنند، اما نسبت به آن نهضت‌ها موافقت خود را اعلام می‌کردند و به دنبال این بودند که اگر آن افراد موفق به تثبیت موقعیت خود شوند، نظام ناب علوی نیز مستقر خواهد شد. البته برخی با انتساب به جوامع علوی باعث شکاف اجتماعی میان جامعه شیعیان شدند و از آنجا که اهل‌بیت باید قاطبه جامعه اسلامی و امامیه و تشیع را به یک تمرکز و تجمع برسانند، این جدایی‌ها برخلاف اهداف اهل‌بیت بود. لذا گاهی امام رضا(ع) از این نهضت‌ها به‌صورت مخفیانه حمایت می‌کرد و گاهی کیان اسلام را بر تفوق یک نهضت ولو با پرچم اسلام ناب شیعیان مهم‌تر می‌دانست. برخی از این حرکت‌ها باعث تشتت شد و حضرت رضا(ع) با تحلیل دقیق مبانی در مناظراتی که به دعوت مأمون برگزارمی‌شد، توانست انسان‌های شیفته حقیقت را از گمراه شدن برهاند و انصافا هم موفق شد. اگر به کتاب «عیون اخبار الرضا(ع)» توجه کنیم، متوجه می‌شویم بخش بزرگی از منابع علمی و کلامی امام رضا(ع) بین کتاب‌ها خاک می‌خورد. حضرت آیت‌الله بهجت می‌گفت هرکسی به حرم امام رضا(ع) وارد شود، امام به او چیزی خواهد داد ولي مواظب باشید که جیب‌تان سوراخ نباشد. ما باید عالمانه عاشق امام رضا(ع) باشیم و یکی از این منشورهای عالمانه، همین زیارت‌نامه‌های موجود است.

حرم و آیین زیارت چه نقشی در تقویت وحدت ملی در ایران دارد؟
امام رضا(ع) متعلق به یک نژاد یا فرقه یا یک مکتب نیست. امام خمینی(ره) هم فرمود که در هر نقطه عالم هر فیضی که به هرکسی می‌رسد، از برکت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) است. امام صادق(ع) نیز وقتی موسی‌بن‌الجعفر(ع) از دوران کودکی عبور کرد، اشاره کرد که از دامن وی کسی بیرون خواهد آمد که بر کل عشیره سیادت خواهد کرد و با توجه به جامعیت امام رضا(ع) اینگونه هم شد.
 آیا ما در حرم امام رضا(ع) فقط شیعیان را می‌بینیم؟ آیا در راهپمیایی اربعین فقط شیعیان را می‌بینیم؟ امام رضا(ع) با فطرت انسان‌ها گفت‌وگو مي‌کرد و نظرات‌شان منطبق بر حکمت بود. امام رضا(ع) متعلق به یک گروه خاص نیست و مرکز ثقل وحدت همه مسلمانان است. ما نباید با تعصب فرقه‌ای امام رضا(ع) را مصادره کنیم، چون امام رضا(ع) متعلق به بشریت است. پیامبر اکرم(ص) یک شخصیت بین‌المللی و جهانی است و مربوط به کل بشریت است، امامان ما هم همینطور، پس مسافران مشهد گمشده‌های فطری خود را در مرکز کانون کرامت، حضرت رضا(ع) می‌بینند.

آیا بدون حضور امام رضا(ع)، هویت شیعی به قدرت تثبیت شده امروزی می‌رسید؟
برخلاف نظر برخی‌ها که در مقال و کلام خودشان و کتب و آثارشان مکتوب می‌کنند که تشیع مدیون اسلامی است که در دوران یکی از خلفاي وقت بعد از پیامبر اکرم(ص) به ایران حمله کرد، اما اینگونه نبوده است. شهید مطهری نیز می‌فرماید که اگر چنانچه در یک دورانی بعد از وفات پیامبر، اسلام در ایران مستقر شد و بعد گسترش آن در قالب تشیع امامیه صورت گرفت، چون از ابتدا مردم ایران نژادی حق‌طلب و بسیار منعطف بودند و مردم ایران اگر حق بر آن عرضه می‌شد، می‌پذیرفتند. این حقیقت در قالب اسلام ناب شیعی در دوران حضرت رضا(ع) به اوج خود رسید. مردم ایران از دوران بعد از حضرت علی(ع) یک ویژگی و ارادت خاص به اهل‌بیت پیدا کردند. در دوران علی بن ابی طالب(ع) وقتی یک ایرانی بر حضرت علی وارد می‌شد، حضرت  تمام‌قد بلند می‌شد. از حضرت امیر پرسیدند که چرا خیلی به ایرانیان احترام می‌گذارید و حضرت تأکید کرد که ما اهل‌بیت از ایرانیان هستیم و ایرانیان از ما اهل‌بیت. این دوران حضرت علی(ع) است و در دوران عاشورا و امام صادق(ع) و دوران امام رضا(ع) این روابط بیشتر هم شد.

ما چگونه می‌توانیم در سطح فردی و اجتماعی ارزش‌های اجتماعی خود را تقویت کنیم؟
اینکه قرآن حضرت رسول(ص) را اسوه می‌داند، آیا پیامبر اکرم در یک مناسک شخصی خود الگو بوده، یا مسائل گسترده‌تری وجود داشته است؟ مثلا پیامبر به معراج می‌رود؛ آیا در این مسئله پیامبر اسوه ماست؟ خیر، در ارائه معجزه شق‌القمر، آیا پیامبر اسوه ماست؟ خیر. ما در صفات و کرامت‌هایی که در حد توان نوع بشر است باید به این بزرگواران اقتدا کنیم. مثلا در موضوع کرامت خوب است به این بزرگواران تکیه کنیم. کرامت بزرگ‌ترین صفتی است که یک انسان می‌تواند داشته باشد و این کرامت را خدا در عالی‌ترین وجه خود به حضرت رضا(ع) داده است و کرامت در این است که ما در زندگی کریم باشیم. مثلا وقتی سفره‌های غذا را غلامان برای امام رضا(ع) پهن می‌کردند، حضرت از هر خورشت و هر نوعی از غذا كه بود، یک بخشی را برای فقرا كنار مي‌گذاشت و بر اطعام فقرا بسیار تأکید می‌کرد. اگر در یک جامعه‌ای فشارهای اقتصادی زیاد شده باشد، الان وقت کرامت است و باید به امام رضا(ع) اقتدا کنیم. ملت ما تمام و کمال مثلا در ماجرای کرونا نشان دادند مانند حضرت این صفت کرامت را در خود دارند. آيت‌الله بهجت می‌گفت زیارت حضرت رضا(ع) حج اخص است و اگر موفق به زیارت بیت‌الله الحرام نشدید، روز عرفه را در حرم امام رضا(ع) باشید.