چالش مدیریت آب

رضا روزه‌گیر قلعه‌نویی  *

هدف از این یادداشت پاسخ به این سؤال مهم است که باتوجه به شرایط کنونی منابع آب ایران، آیا بحران منابع آب وجود دارد یا بحران مدیریت منابع آب؟ در پاسخ این سؤال کلیدی باید گفت هر دو عامل باعث به‌وجود آمدن بحران و چالش‌های مدیریت منابع آب در ایران شده است که در ادامه به تفکیک به جزئیات آن خواهیم پرداخت.

بحران منابع آب
براساس شبکه ایستگاه‌های باران‌سنجی وزارت نیرو مشتمل بر تعداد 104ایستگاه، کاربرد دوره آماری بلندمدت 54ساله متوسط بارش بلندمدت کشور معادل 3/248میلی‌متر است که طی سال‌های اخیر به‌طور مستمر کاهش یافته است.
متوسط بارش کشور طی 14سال اخیر به حدود 3/230میلی‌متر و به میزان 3/7درصد نسبت به متوسط 54ساله، کاهش یافته است. آب تجدیدپذیر، منابع آب شیرین یک کشور است که پس از کسر تبخیر و تعرق واقعی از میزان بارش سالانه تعیین می‌شود و در یک حوضه آبریز پایدار لازم است آب قابل برنامه‌ریزی برای مدیریت سقف مصرف و تقاضای آب به‌عنوان درصدی از آب تجدیدپذیر، لحاظ شود.
براساس استانداردهای بین‌المللی، آب قابل برنامه‌ریزی باید به میزان حدود 40درصد آب تجدیدپذیر لحاظ شود تا ضمن تاب‌آوری در برابر خشکسالی به حفظ اکوسیستم و توسعه پایدار بر مبنای توان اکولوژیک کمک کند.
ملاحظه می‌شود میزان منابع آب تجدیدپذیر کشور از حدود 130میلیارد مترمکعب در سال 1373به حدود
9/ 109میلیارد مترمکعب در سال آبی 90- 1389(براساس آخرین بیلان منتشره منابع آب کشور) کاهش یافته است.  
با لحاظ دوره خشکسالی سال‌های آبی اخیر و پس از سال آبی86- 1385، حجم منابع آب تجدیدپذیر کشور حدود 4/103میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که کاهشی حدود 21درصدی نسبت به اوایل دهه 70 را نشان می‌دهد.

بحران مدیریت منابع آب
مطالعات متعدد صورت گرفته حاکی از وجود
چالش‌ها و شکاف‌های متعددی در نظام حکمرانی آب ایران ازجمله در نظام سیاستگذاری، ساختار نهادی، سیاست‌ها، قوانین و مقررات، هدفگذاری براساس دیدگاه بخشی‌نگر به جای نگاه فرابخشی در مدیریت منابع آب، تعارض منافع، تامین مالی، پاسخگویی و شفافیت، مدیریت داده‌ها و اطلاعات، ظرفیت‌ها و مشارکت ذی‌مدخلان است.
ضعف نظام حکمرانی آب می‌تواند تامین نیازهای اساسی انسانی و محیط‌زیستی را با مشکلات مواجه کرده، رشد اقتصادی، عملکرد و اثربخشی اقدامات مدیریتی را مختل کند و مشارکت ذی‌مدخلان در فرآیند تصمیم‌گیری را کاهش دهد.
در نتیجه حکمرانی نامناسب آب، نه‌تنها مسائل گذشته را بیش از پیش تشدید و حل آنها را با مشکل مواجه می‌کند، بلکه سبب ایجاد مسائل نوظهور نیز می‌شود.

اولویت‌بندی راهبردها
5 اولویت در ابعاد حقوقی و قانونی، سیاستی، مدیریت کلان و مدیریت تقاضای آب انتخاب شده است. اولویت‌های تعیین‌شده عبارتند از: واکاوی چرایی عدم‌موفقیت اسناد بالادستی و سیاست‌های متعدد آبی در دولت‌های گذشته، مقابله با تعارض منافع، ایجاد نظام داده و اطلاعات در حوزه آب، توجه به ظرفیت برد اکولوژیکی منابع آب، امنیت زیستی شهری، توسعه مبتنی بر توان اکولوژیک سرزمین و آمایش سرزمین با رویکرد حفاظت از زیست‌بوم در سیاستگذاری‌های توسعه در کشور و اصلاح نظام سیاستگذاری آب از تمرکز صرف بر شاخص‌های اقتصادی به شاخص‌های عدالت‌محوری.

* کارشناس شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب ایران