ایران، بازیگردان دیپلماسی منطقه

علیرضا احمدی، محمدعلی حسن‌نیا، محسن تولایی-روزنامه‌نگار

در فضایی که منطقه غرب آسیا همچنان تحت‌تأثیر بحران‌های پیچیده و تهدیدهای فزاینده قرار دارد، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مسیر تازه‌ای را با تأکید بر دیپلماسی فعال و منطقه‌محور پی گرفته است. این رویکرد، برخاسته از ضرورت ایجاد ثبات پایدار، کاستن از تنش‌ها و جلوگیری از بهره‌برداری بیگانگان به‌ویژه رژیم صهیونیستی از شکاف‌های درون‌منطقه‌ای است.
در همین چارچوب، سفر خالد بن‌سلمان، وزیر دفاع عربستان سعودی به تهران، نشانه‌ای از باز شدن باب گفت‌وگو میان دو قدرت مهم منطقه‌ای است. اگرچه خاطره مواضع تند گذشته هنوز در حافظه افکار عمومی باقی است، اما فضای کنونی حاکی از درک مشترک نسبت به مخاطرات تداوم اختلاف و ضرورت گفت‌وگو برای دستیابی به توازن و امنیت جمعی است.
ایران در سال‌های اخیر، از خلیج‌فارس گرفته تا دریای سرخ و آسیای غربی کوشیده است با تقویت پیوندهای منطقه‌ای و کاهش وابستگی به بازیگران فرامنطقه‌ای، ابتکار عمل را در مدیریت بحران‌ها و مهار تهدیدها در دست بگیرد. این دیپلماسی هوشمندانه علاوه بر حضور فعال در تحولات میدانی، از مسیر تعاملات مستقیم با کشورهای همسایه نیز به‌دنبال بسترسازی برای ثبات بلندمدت است.
در این میان، تقویت مناسبات تهران و ریاض، نه‌تنها گامی مؤثر در کاستن از شعله‌های بحران است، بلکه می‌تواند نقطه شروعی برای بازتعریف نظم منطقه‌ای به‌دست کشورهای منطقه باشد؛ نظمی که در آن، صدای گفت‌وگو بر هیاهوی بی‌ثبات‌سازان غلبه یابد. در گفت‌وگوی تلویزیونی همشهری، کانون محوریت ایران در مناسبات منطقه‌ای به بهانه سفر هیأت سعودی به ایران، با حضور محمدعلی حسن‌نیا و علیرضا احمدی، کارشناسان سیاسی، مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت که در ادامه تقدیم می‌شود.

روابط ایران و عربستان طی سال‌های اخیر تغییرات زیادی نشان داده است. این تغییرات حاصل چیست؟
حسن‌نیا: بررسی روابط بین ایران و عربستان به قبل و بعد از انقلاب برمی‌گردد. از بعد از انقلاب1979 روند روابط ایران و عربستان کمی تغییر پیدا کرد. یکی از مواضع عربستان این بود که آیا موج انقلاب به این کشور هم سرایت می‌کند؟ قبل از انقلاب استان قطیف که شیعیان در آنجا ساکن هستند و حدود 80درصد نفت عربستان آنجاست، مردم این منطقه در حمایت از انقلاب ایران راهپیمایی کردند. از حادثه سال1366 روابط ایران و عربستان بر سر مسئله حج قطع و در سال1379 در دولت آقای خاتمی از سر گرفته شد. در سال1381 یک موافقتنامه امنیتی بین ایران و عربستان منعقد شد که در سفر آقای شمخانی وزیر وقت دفاع به ریاض صورت گرفت. در دولت آقای احمدی‌نژاد، ایشان هم سفری به عربستان داشتند که مورد استقبال ملک عبدالله نيز قرار گرفتند. ملک عبدالله ولیعهد بود ولی کار اصلی را او انجام می‌داد. تا اینکه ماجرای سفارت عربستان  در 1394 پیش آمد و قطع روابط شد و از اسفند1400 از سرگیری روابط در دستور کار قرار گرفت و در سال1401 دوباره احیا شد.

چرا عربستان از تصمیم‌های تند خودش یکباره تغییر موضع داد؟
احمدی: روابط تهران و ریاض طی یک دهه اخیر با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده است. ریاض به‌دنبال نقش بازدارندگی مقابل ایران بوده است. در سال‌های اخیر شاهد رویکرد واقع‌گرایانه‌تر از سوی سعودی‌ها بوده‌ایم. تشدید تنش‌ها یکی از این موارد بوده است. با توجه به برنامه‌های بلندپروازانه بن‌سلمان در عربستان ازجمله سرمایه‌گذاری‌های گسترده، تشدید تنش‌ها برای ریاض بسیار حساسیت‌برانگیز است. عربستان این تجربه را در جریان جنگ یمن و مسائل تنگه باب‌المندب حس کرده و روابط واقع‌گرایانه‌تری با ایران در پیش گرفته است. بعد از عملیات طوفان‌الاقصی با وجود تصمیم اسرائیل برای تغییر ژئوپلیتیک منطقه، به‌نظر می‌رسد خود عربستان هم از این موضوع به هراس افتاده است.

دلیل اینکه ریاض توافق فعلی ایران و آمریکا را مورد موافقت قرار داده و از آن حمایت کرده است، چيست؟
حسن‌نیا: مجموعه رفتار سیاستی عربستان، یعنی شخص بن‌سلمان، به قبل و بعد از سال2018 قابل تقسیم است. عادل‌الجبیر وزیر امور خارجه عربستان در زمان برجام جزو مخالفان بود. بن‌سلمان برخی شخصیت‌های ایران را هیتلر صدا می‌کرد، اما بعد از 2018 فهمید امنیت در منطقه بحث بسیار مهمي است. فهمید نمی‌تواند خودش در شیشه بماند و ثبات منطقه‌ای را به‌هم‌بریزد. اتفاقی که در سال2019 در آرامکو افتاد و یکباره صادرات نفت عربستان نصف شد؛ عربستانی‌ها متوجه شدند که امنیت تنها برای آنها تعریف نمی‌شود. رابطه آنها بعدتر با ترکیه، امارات و قطر بهتر شد. از سال2019 براي ایران هم فركانس مثبت فرستادند. عربستانی‌ها مخالف حادثه 7اکتبر بودند چون آرامش منطقه را به‌هم می‌ریخت. خیلی‌ها فیلم می‌سازند که زمانی رهبر ایران مواضع آنچنانی‌‌اي علیه عربستان مي‌گرفتند ولي الان با وزیر دفاع عربستان دیدار می‌کنند. آن صحبت‌ها متعلق به آن زمان بود که عربستان به‌دنبال جنجال‌سازی برای ایران بود ولی اكنون تغییر رفتار داده است. عربستان می‌داند اگر جنگ احتمالی بین ایران و آمریکا رخ دهد، یمن فعال می‌شود.

پیام سفر خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان به ایران چه بود؟
حسن‌نیا: بعد از احیای روابط ایران و عربستان، تنها سفر وزیر امور خارجه عربستان به ایران صورت گرفته بود ولی با رهبر انقلاب دیدار نداشت. این نخستین دیدار یک مقام سعودی از سال1385تاکنون است و بسیار مهم است. چرا مهم است؟ چون خالد سلمان برادر کوچک‌تر بن‌سلمان است و تقریبا تمام پادشاهان سعودی زمانی وزیر جنگ بوده‌اند. ملک عبدالله و ملک سلمان زمانی وزیر جنگ بوده‌اند. اما چرا وزیر جنگ به تهران فرستاده شد؟ چون جایگاه مهمی در عربستان دارد و مسئله گره امنیتی است. ایران و عربستان هیچ‌گاه شریک هم نخواهند شد چون رقیب هستند ولی می‌توانند حافظ امنیت هم باشند.

حوزه‌های مشترک همکاری‌های 2کشور چیست؟
احمدی: از قبل از انقلاب، ایران و عربستان در حوزه اوپک رقابت نفتی داشتند. در سال‌های منتهی به انقلاب توافقات ریاض و واشنگتن در پر کردن جای ایران مؤثر بود. یکی از حوزه‌ها، حوزه انرژی است. اگرچه این رقابت در حوزه نفت و گاز وجود داشته ولی نکته مهم همکاری در زمینه برقراری امنیت انرژی است. در حوزه جهان اسلام هم، اگرچه بین ایران و عربستان رقابت سنتی وجود داشته، ولی نکته این است که بعد از 7اکتبر اتفاقی در جهان اسلام افتاد که امروز دغدغه اصلی است و آن نسل‌کشی رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اشغالی است. کنترل این جنایات اسرائیل  بسیار مهم است و امروز برای بسیاری از کشورهای اسلامی به یک نقطه اشتراک تبدیل شده است. حوزه اقتصادی هم با درنظر گرفتن ملاحظات تحریمی ایران، برای عربستان بسیار مهم است.

رایزنی‌های منطقه‌ای ایران چه بوده و چه دیدارهای کلیدی‌اي انجام شده است؟
احمدی: رهبری در دیدار با مقامات 3قوه اشاره‌ای داشتند که مذاکرات عمان یکی از ده‌ها کار وزارت امور خارجه است. این در روزهای اخیر نيز نمود داشت. یکی از حوزه‌ها، رایزنی‌های منطقه‌ای آقای عراقچی و سفر ایشان به مسکو بود که پیام رهبری را تسلیم مسکو کردند. ولی نقطه مهمی که این سفر دارد بحث همفکری با شرکای راهبردی ایران است. وجه دیگر رایزنی‌های منطقه‌ای ایران برگزاری نشست کارشناسی ایران، روسیه و چین بود که آخرین نشست در مسکو و قبل‌ترش در پکن برگزار شده بود که بحث همسان‌سازی مذاکرات هسته‌ای را دنبال کردند. تحرک دیپلماتیک آقای عراقچی با همتایان خودش در کشورهای منطقه شامل عراق، بحرین و قطر قابل توجه بود. تحرک دیگر سفر آقای گروسی به تهران بود. آژانس طی هفته‌های اخیر ادعاهای زیادی درباره برنامه هسته‌ای ایران مطرح کرده است. سفر اخیر او در امتداد سفر آبان سال گذشته گروسی بود. این سفر با توجه به مذاکرات حل‌وفصل برنامه هسته‌ای ایران با آمریکا، مهم است. طی 2هفته آینده معاون گروسی هم به ایران خواهد آمد. احتمالا آقای اردوغان هم طی هفته‌های آینده به ایران خواهد آمد. تهران و آنکارا بعد از تحولات سوریه، فراز و نشیب‌هایی در روابط دوجانبه داشته‌اند که سفر اردوغان را مهم کرده است. بر همین اساس شاهد تحرک چندوجهی وزارت امور خارجه هستیم.


تقدیم پیام پادشاه عربستان به رهبرمعظم‌انقلاب
«خالد بن سلمان»، وزیر دفاع عربستان سعودی عصر پنجشنبه در دیدار با رهبرمعظم‌انقلاب پیام پادشاه این کشور را تقدیم حضرت آیت‌الله خامنه‌ای کرد.
رهبرمعظم انقلاب در این دیدار تأکید کردند: اعتقاد ما این است که ارتباط میان ایران و عربستان برای هردو کشور مفید خواهد بود و دو کشور می‌توانند تکمیل‌کننده یکدیگر باشند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر اینکه گسترش روابط دو کشور دشمنانی دارد، خاطرنشان کردند: باید بر این انگیزه‌های خصمانه فائق آمد و ما دراین خصوص آماده هستیم.
ایشان با اشاره به برخی پیشرفت‌های ایران گفتند: جمهوری‌اسلامی آماده است دراین عرصه‌ها به عربستان‌سعودی کمک کند. رهبرمعظم‌انقلاب تأکید کردند: اینکه برادران در منطقه با هم همکاری داشته باشند و به یکدیگر کمک کنند، بسیار بهتر از تکیه به دیگران است.
در این دیدار که سردار سرلشکر محمدباقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح نیز حضور داشت، خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان با ابراز خرسندی فراوان از این دیدار گفت: من با دستورکار گسترش روابط با ایران و همکاری در همه زمینه‌ها به تهران آمده‌ام و امیدوارم گفت‌وگوهای سازنده انجام شده، روابط قوی‌تر از گذشته میان عربستان و جمهوری اسلامی ایران فراهم کند.

محمدعلی حسن‌نیا: درخصوص تحرکات دیپلماتیک ایران باید گفت مشکلات ایران با عربستان و تاجیکستان برطرف شده و به قول شهید امیرعبداللهیان یک تعادل منطقه‌ای ایجاد شده و آقای عراقچی این را ادامه داده است. آقای عراقچی گفت‌وگوهای متعددی با مقامات منطقه‌ای داشته است و دارد با کشورهای منطقه‌ای تشریک‌مساعی می‌کند. ایران نمی‌خواهد عربستان مثل سال2015 مخالف توافق باشد. دلیل اصلی چیست؟ تنها ماندن اسرائیل. اسرائیل بازی منطقه‌ای را به هم می‌زند. این تعاملات باعث می‌شود کشورهای عربی به ایران به‌عنوان دوست نگاه کنند و دکترعراقچی دارد این مسیر را به‌خوبی پیش می‌برد.

علیرضا احمدی: دستگاه دیپلماسی از یک تجربه تاریخی در برجام درس می‌گیرد که تمرکز ویژه‌اي بر مذاکرات غرب داشت. ولی تحرکات وزارت امور خارجه نشان می‌دهد به‌دنبال دیپلماسی چندوجهی است. در منطقه شاهد اعتمادسازی ایران با کشورهای منطقه هستیم. پیامی که ایران به کشورهای منطقه می‌دهد، باعث می‌شود آنها با مذاکرات همراهی بیشتری داشته باشند. براي جمع‌بندی می‌توان گفت ایران در شکل مناسبات خود با شرکای راهبردی‌اش دارد پیام اطمینان‌بخشی به طرف مقابل خصوصا پکن و مسکو می‌دهد که مذاکرات مسیر را تغییر نخواهد داد.