فضای سبز
جنگل‌های تهران به 40هزار هکتار رسید
سالانه هزار هکتار جنگل‌کاری می‌شود که با آبیاری هوشمند و قطره‌ای نگهداری می‌شود
محمود مولایی/خبر‌نگار
جنگل‌کاری در حریم تهران، همچنان ادامه دارد اما هنوز با آنچه که باید باشد فاصله دارد. طبق برآورد سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران جنگل‌کاری در حریم پایتخت باید به 70هزار هکتار برسد.
این اتفاق اما به‌دلیل برخی موانع مانند وضعیت مالکیت زمین‌های حریم هنوز به سرانجام نرسیده است؛ چنان‌که علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز به همشهری می‌گوید: «درصورت رفع موانع و محدودیت‌های حقوقی و اعتباری، هیچ‌گونه مشکل فنی برای توسعه این فعالیت وجود نداشته و ما قادر هستیم در مدت زمانی به‌مراتب کوتاه‌تر، باقیمانده عرصه‌های مورد نظر را جنگل‌کاری کنیم.»
محمدهادی حیدرزاده، مدیرکل سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست استان تهران نیز مالکیت زمین‌های حریم تهران را یکی از موانع اصلی جنگل‌کاری عنوان می‌کند و به همشهری می‌گوید که اگر چنین مشکلاتی نباشد، تهران ظرفیت سالی 3هزار هکتار جنگل‌کاری را دارد. هر سال 1000هکتار جنگل‌کاری باید انجام شود و زمستان امسال نیز این پروژه پیگیری می‌شود. تا پایان سال 96مساحت جنگل‌کاری به 40هزار و 332هکتار و سرانه مربوطه به 19/23مترمربع رسید. سرانه داخل شهر به ازای هر نفر هم‌اکنون نزدیک به 5/15مترمربع برای بوستان‌هاست، درحالی‌که سرانه بهینه آن 18مترمربع است. سال گذشته حریم تهران با توسعه 1200هکتاری جنگل‌کاری همراه شد و امسال نیز در فصل زمستان این پروژه پیگیری می‌شود. مختاری معتقد است که در پروژه‌های جنگل‌کاری راندمان کار یا احتمال زنده‌مانی درختان کاشته شده هیچگاه صددرصد نیست و این کار همیشه با مقداری اُفت معقول و قابل انتظار مواجه است که معمولاً جبران آن از طریق واکاری نهال‌های خشک شده انجام می‌شود.
به‌دلیل تراکم بافت، معمولا پهنه شمالی شهر تهران برای جنگل‌کاری وضعیت بهتری دارد طوری که سال گذشته در پهنه شمالی 870هکتار جنگل‌کاری صورت گرفت و در پهنه جنوبی تنها 80هکتار جنگل‌کاری انجام شد. برای همین مناطقی مانند 15و 16جزو فقیرترین مناطق از نظر جنگل‌کاری محسوب می‌شوند.
در عین حال، معمولا جنگل‌کاری‌ها با مشکل خشک شدن نهال‌ها مواجه شده و سبب به‌وجود آمدن مشکلاتی در اجرایی کردن این پروژه‌ها می‌شود. از دلایل اصلی آن عدم‌آبیاری به موقع و مناسب است. در گذشته با استفاده از تانکر آبیاری‌ها انجام می‌گرفت، اما اکنون آبیاری با استفاده از روش‌های نوین انجام می‌شود. البته به‌دلیل بحران آب شیوه آبیاری و همچنین استفاده از گونه نهال‌های مناسب و مقاوم به خشکسالی در دستور کار قرار دارد.
علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران
هم‌اکنون از مهم‌ترین موانع محدودکننده افزایش سطح جنگل‌کاری‌ها در مناطق پیرامونی شهر تهران می‌توان به ملاحظات مربوط به محدودیت مصرف در منابع آبی و همچنین کمبود عرصه‌های بدون معارض چه از نظر مالکیت و چه از نظر حق بهره‌برداری از عرصه اشاره کرد. برای نمونه قسمت‌هایی از اراضی که قابلیت جنگل‌کاری دارند در اختیار مردم، سازمان‌های دولتی و نهادهای مختلف است که بعضاً با هماهنگی‌هایی که با مالکان یا بهره‌برداران به‌عمل می‌آید امکان توسعه فعالیت‌های جنگل‌کاری در آنها میسر می‌شود؛ حتی گاهی این کار به‌صورت مشارکتی نیز انجام می‌شود.
اگر استفاده از منابع آب مورد استفاده برای جنگل‌کاری‌ها به‌صورت استفاده از روش‌های سنتی باشد، می‌تواند در روند توسعه این فعالیت‌ها تأثیرگذار باشد، اما طی چند دهه گذشته به‌تدریج از طریق اتخاذ راهبردهای صرفه‌جویی در مصرف آب و انتخاب راهکارهای مناسب آبیاری این مشکلات تا حدود زیادی مرتفع شده است.
مثلا هم‌اکنون با به‌کارگیری سیستم‌های آبیاری تحت فشار، میزان مصرف آب به‌شدت کاهش پیدا کرده و همچنین جنگل‌کاری در اراضی دامنه‌ای و شیبدار، از طریق احداث نهرهایی به موازات خطوط تراز و اصطلاحاً پلکانی کردن اراضی صورت می‌گیرد که این امر سبب می‌شود آب ناشی از بارندگی‌ها روی این اراضی فرصت بیشتری برای نفوذ در زمین پیدا کرده و عملاً امکان تغذیه منابع آب زیرزمینی نظیر چشمه و قنات‌های پایین دست را تقویت می‌کند و همزمان قسمتی از آن به‌صورت رطوبت خاک (نم خاک) در محدوده ریشه درختان ذخیره می‌شود.
این رطوبت ذخیره شده در خاک که قبلاً در عرصه‌های بدون پوشش با شروع فصل کم باران و گرما مستقیماً تبخیر می‌شد، هم‌اکنون در پهنه‌های درختکاری ذخیره شده و صرف تأمین بخشی از نیاز آبی گیاهان و تولید بیولوژیک می‌شود. با توجه به کاشت گونه‌های کم نیاز به آب یا مقاوم به خشکی، اصولاً جنگل‌کاری‌هایی که امروزه در مناطق حاشیه‌ای صورت می‌گیرد، در مجموع با توجه به نوع گونه و روش آبیاری، نیاز چندان زیادی به آب ندارد.به‌عنوان مثال حتی در یک هکتار با 250اصله نهال و 20مرتبه آبیاری برای هر نهال در سال اول و مصرف آب در هر مرتبه برای هر نهال به مقدار 20لیتر، جمعاً آب مصرفی سالانه برای آبیاری یک هکتار جنگل‌کاری معادل 100مترمکعب می‌شود. مقایسه این رقم با نیاز آبی یک هکتار زراعت آبی که بیشتر از 100برابر این مقدار است یا از مقایسه متوسط سرانه مصرف آب یک شهروند تهرانی با متوسط مصرف 200لیتر در روز (معادل 72مترمکعب در سال)، می‌توان به ناچیز بودن این مقدار دست یافت. همچنین در امر آبیاری عرصه‌های جنگل‌کاری استفاده از آب خام به‌ویژه آب‌های حاصل از تصفیه فاضلاب‌هاست.
محمدهادی حیدرزاده، مدیرکل سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست استان تهران
در زمینه جنگل‌کاری در حریم تهران 2مانع اصلی وجود دارد؛ یکی اینکه اساسا با بحران آب در کلانشهر تهران مواجهیم زیرا در بحث نگهداشت درختان جنگل یکی از محدودیت‌ها منابع آبی است. البته حالا ما به این سمت حرکت کرده‌ایم که گونه‌های سازگار با تنش کم‌آبی و خشکی کاشته شود، اما به هر حال منابع آبی یکی از عوامل محدوده‌‌کننده در زمینه جنگل‌کاری به‌حساب می‌آید. موضوع دوم بحث مالکیت زمین‌هایی است که در حریم قرار دارد و در اطراف تهران مشکلاتی را به‌وجود آورده است. این مالکیت‌ها یا با سازمان حفاظت محیط‌زیست است یا منابع طبیعی و یا در مالکیت نیروهای نظامی قرار دارند. اینکه روال قانونی مالکیت این زمین‌ها طی شود، کار آسانی نیست و روند آن خسته‌کننده است؛ به‌خصوص زمین‌هایی که در اختیار سازمان حفاظت محیط‌زیست و به‌طور مشخص در شرق است. این زمین‌ها براساس شاخص‌های حفاظت هیچ دخل و تصرفی در آن نباید صورت بگیرد زیرا به حالت بکر و طبیعی باید باقی بماند و از طرفی هم در اختیار نیروهای نظامی است و محدودیت‌های نظامی دارد. بنابراین، اینها 2عامل اصلی محدودکننده برای جنگل‌کاری در حریم تهران است که شاید روند مذاکرات برای برطرف کردن مشکلات را یک مقدار طولانی کرده و سرعت کار را کنُد می‌کند.
برنامه‌ای که شهرداری تهران برای جنگل‌کاری در حریم تهران درنظر گرفته و آمادگی آن را دارد، سالی 1000هکتار است؛ یعنی ظرفیت تهران برای جنگل‌کاری همین قدر است. البته می‌شود بیشتر از 1000هکتار جنگل‌کاری انجام داد ولی به‌دلیل همان 2عاملی که عنوان کردم، ظرفیت همین قدر است.
اگر فرض بگیریم که مشکلات شهرداری تهران برای جنگل‌کاری در حریم برطرف شده باشد، به راحتی می‌شود سالی 3000هکتار در حریم تهران جنگل‌کاری کرد. البته هم‌اکنون نبودِ زمین برای جنگل‌کاری و تنش‌های کم‌آبی و خشکی گریبانگیر فضای سبز شده و اساسا برای جنگل‌کاری مشکلاتی را به‌وجود آورده است.
10 هزار هکتار،آماده جنگل‌کاری
در یک دهه گذشته یک راهبرد اساسی مبتنی بر ملاحظات زیست‌محیطی و بهره‌گیری از تنوع گونه‌ای، به‌ویژه استفاده از گونه‌های بومی و سازگار با قابلیت کاربرد در فضای سبز شهری و فرا شهری در دستور کار برنامه‌های توسعه درختکاری و جنگل‌کاری در تهران قرار گرفته است.
اصولاً کاشت درختان مثل سوزنی‌برگان به‌صورت فراگیر و یکدست، همیشه می‌تواند با خطر خشکیدگی، سرمازدگی یکپارچه، تهاجم آفات و امراضی نظیر طغیان موریانه‌ها همراه باشد. در سالیان اخیر تلاش شده تا با استفاده از گیاهان مقاوم به خشکی، تنوع گونه‌ای به‌ویژه از نوع پهن برگان همانند بادامک، داغداغان، زبان گنجشک، بادام، بلوط، زیتون، زالزالک، زرشک، سماق، تنگرس و... رعایت شود. هم‌اکنون براساس بررسی‌های انجام شده و اسناد فرادست موجود حدود 10هزار هکتار دیگر از اراضی حاشیه‌ای مناسب برای ایجاد جنگل‌کاری در حریم تهران باقی مانده که درصورت رفع بعضی از معارضات و مسائل حقوقی مرتبط با آن، انتظار می‌رود که سالانه حداقل 1000هکتار آن جنگل‌کاری شود.
