ایران معطل توافق نمی‌ماند

علیرضا احمدی، محمدعلی حسن‌نیا-روزنامه‌نگار

دیدار روز سه‌شنبه رهبرمعظم‌انقلاب با مسئولان ارشد قوای سه‎‌گانه دربردارنده نکات راهبردی ویژه‌ای بود که اجرایی‌سازی مؤثر آن، زمینه‌ساز گشایش‌های قابل توجهی در معیشت مردم و همچنین شاخص‌های اقتصادی کشور خواهد شد؛ نقشه‌راهی که بیش از هر چیز بر اتکا به توان داخلی استوار شده‌ است. رهنمودهای روز سه‌شنبه رهبرمعظم‌انقلاب یک نکته راهبردی داشت؛ اینکه نباید مشکلات کشور را به موضوع مذاکرات گره زد؛ هشداری که در گذشته و در جریان برجام شاهد آسیب‌های متعدد آن برای اقتصاد کشور بودیم. در واقع براساس رهنمودهای رهبرمعظم‌انقلاب، شرطی‌سازی اقتصاد کشور، دامی است که مسئولان نباید گرفتار آن شوند. این تأکید محوری که «روال فعالیت‌های کشور برای تحقق اهداف در همه زمینه‌ها باید با شتاب بیشتر ادامه یابد و نباید همه‌‌چیز به مذاکره پیوند زده شود»، هشداری است که باید نصب‌العین همه مسئولان کشور قرار گیرد. تلویزیون همشهری در گفت‌وگو با مجتبی یوسفی، عضو هیأت رئیسه مجلس و روح‌الامین سعیدی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) به واکاوی رهنمودهای روز سه‌شنبه رهبرمعظم‌انقلاب پرداخته که در ادامه می‌خوانید.

رهبر معظم ‌انقلاب در دیدار با مقام‌های ارشد 3قوه درباره گره نزدن مسائل داخلی کشور به مذاکرات تأکید کردند. اکنون سؤال محوری این است که اساسا این راهبرد چگونه تحقق می‌یابد و در واقع با چه شیوه‌ای می‌توان مشکلات کشور را به این مذاکرات گره نزد؟
سعیدی: نکته ابتدایی این است که اساسا مسئله تحریم‌ از جدی‌ترین موانع حرکت اقتصاد کشور به‌حساب می‌آید و نمی‌توان نقش و تأثیر آن را کتمان کرد. نکته اینجاست که تحریم‌های ضدایرانی اعمال‌شده از سوی آمریکا شاید حتي در دهه‌های اخیر در سطح جهان بی‌سابقه بوده باشد؛ موضوعی که نشان‌دهنده اهمیت رفع تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران است. از سوی دیگر این تحریم‌ها تا حدودی زمینه‌ساز حذف ما از مناسبات اقتصاد جهانی شده و در این زمینه موانع مؤثری در مقابل ما ایجاد کرده ‌است. بر این اساس هم است که شاهد بروز مشکلات عدیده‌ای در زمینه‌های مختلف برای کشور هستیم که کاهش صادرات نفت ایران به چین‌ آن ‌هم با فشارهای آمریکا، یکی از نمونه‌های آن است. بر این اساس حرکت پیش رونده در اقتصاد کشور، مستلزم شکستن قفل تحریم‌هاست. به اعتقاد رهبرمعظم‌انقلاب، این موضوع در دست ماست و مذاکره یکی از اهرم‌های تحقق آن به‌شمار می‌رود. این درحالی است که باید توجه داشت تلاش‌های دولت‌های گذشته در این حوزه ناکام مانده و آمریکا به تحریم ایران معتاد شده است. در واقع تحریم‌ها در تار و پود سیستم اجرایی و حاکمیتی این کشور رخنه کرده ‌است. با توجه به چنین موضوعی، ترامپ هم با یک امضا نمی‌تواند تحریم‌ها را لغو کند؛ چراکه همه‌چیز در اختیار او نیست و لابی‌های صهیونیستی و همچنین جریان‌های حاکم بر کنگره آمریکا در این زمینه اعمال نفوذ می‌کنند.
 در این شرایط سؤال مهم این است که چه باید کرد؟
سعیدی: رهبرمعظم‌انقلاب به‌درستی معتقدند که باید تحریم‌ها را خنثی کرد و درصد تأثیرگذاری تحریم‌ها را به مرور کاهش داد. در واقع نکته اینجاست که بسیاری از ناکارآمدی‌ها، رانت‌ها و فسادها ربطی به تحریم‌ها ندارند. ناترازی‌های موجود در عرصه انرژی هم ربطی به تحریم‌ها ندارد؛ مانند موضوع کمبود آب و... که راهکار داخلی دارد و نباید به مذاکرات پیوند بخورد. رهبری می‌گویند مذاکرات باید یکی از ده‌ها موضوعی باشد که در حکمرانی داخلی به آن توجه کرد. در واقع حکمرانی با اتکا به داخل باید مورد توجه قرار گیرد. با اجرایی‌سازی چنین راهبردی است که تأثیر تحریم‌ها به مرور کاهش می‌یابد. حتی اگر مذاکرات عمان موفقیت‌آمیز باشد، اصلا نباید تصور شود که ساختار تحریم‌ها فرو می‌پاشد. ممکن است برخی روزنه‌ها گشوده شود، اما نباید انتظارات را بیشتر کرد؛ چراکه چنین رویه‌ای مشکل‌زا خواهد بود. باید توقعات را محدود کرد. تجربه‌های گذشته باید ما را به درک روشنی از واقعیات نظام بین‌الملل برساند.
 یکی از مهم‌ترین سؤالات مردم این است که چرا دولت‌های گذشته که صحبت از برداشتن موانع داخلی به میان می‌آوردند و در این زمینه شعارها و وعده‌هایی می‌دادند، نتوانستند موانع داخلی را بردارند؟ چه مشکلی وجود دارد؟
سعیدی: چون کار آسانی نیست. دولتمردانی که انتخاب می‌شوند باید برنامه و ایده‌های همه‌جانبه برای عبور از چالش‌ها و مشکلات گوناگون مبتلابه کشور داشته باشند؛ اما شاهدیم که اینگونه نیست. بنابراین در نبود برنامه راهبردی و منسجم، راحت‌ترین کار حواله دادن مشکلات به تحریم‌هاست. طبیعتا تلاش برای نقشه‌های مؤثر و راهبردی دشوار است و زحمت زیادی می‌طلبد ولی متأسفانه راحت‌ترین راه را انتخاب می‌کنند.
 حضور سرمایه‌گذاران خارجی در کشور چگونه تسهیل می‌شود؟ چرا سرمایه عظیم موجود در بازارها در مسیر سرمایه‌گذاری داخلی و رونق تولید قرار نمی‌گیرد؟
سعیدی: نکته مهم اینجاست که سرمایه‌گذار خارجی زمانی در ایران حضور می‌یابد که احساس امنیت کند و به بازگشت سرمایه خود خوش‌بین باشد، اما تحریم‌ها در این زمینه مانع مهمی به‌حساب می‌آیند که باید برداشته شوند. در سال‌های اخیر شاهد بوده‌ایم که حتی چینی‌ها و روس‌ها نیز از مسئله تحریم‌ها به‌عنوان مانعی برای توسعه مناسبات اقتصادی دوجانبه یاد کرده‌اند. آنها به این نکته اشاره می‌کنند که دور زدن تحریم‌ها هزینه‌زاست. در چنین شرایطی در نهایت با توان و ظرفیت 100درصدی پای کار مراوده با ایران نمی‌آیند؛ چراکه با مشکلات بسیاری مواجه می‌شوند. نکته دیگر این است که باید متوجه باشیم که کارگزار اقتصاد جهانی، دولت‌ها نیستند و بخش‌ خصوصی میدان‌دار اصلی است. باید بپذیریم مادامی که تحریم‌ها رفع نشده‌اند، نباید روی سرمایه‌گذاری خارجی حساب باز کرد. حتی در زمان برجام نیز شاهد عدم‌حضور سرمایه‌گذاران در ایران بودیم. از سوی دیگر تقاضای کاذب در بازار داخلی، کاهش ارزش پول ملی را به‌دنبال دارد. بنابراین دولت باید بستر مناسبی برای جذب سرمایه‌های داخلی فراهم کند. بخش مهمی از این موضوع ربطی به تحریم‌ها ندارد. اخیرا در جریان بازدید رهبری از نمایشگاه توانمندی‌های داخلی، شاهد گلایه تولیدکنندگان داخلی بودیم که با اظهار شرمندگی رهبری نیز همراه شد. اینها ربطی به تحریم‌ها ندارد؛ گره اصلی، کاغذبازی‌های پیچیده دولتی است. در بسیاری از کشورهای دیگر شاهد چنین رویه‌ای نیستیم و نیاز نیست یک سرمایه‌گذار یک یا دو سال دوندگی کند تا بتواند بوروکراسی اداری را پشت سر بگذارد و فعالیتی را آغاز کند. بنابراین به ‌سوی سرمایه‌گذاری‌های کاذب هدایت می‌شود.
نکته مهمی که در این زمینه مطرح می‌شود، ناظر به این سؤال است که چرا طی سال‌های اخیر از گذارهای بین‌المللی مانند جنگ اوکراین در حوزه جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی استفاده نکرده‌ایم؟
سعیدی: نه‌تنها در این زمینه موفق عمل نکرده‌ایم، بلکه درحال‌حاضر سرمایه‌های ما در حال ورود به بازارهای منطقه‌ای ازجمله ترکیه، گرجستان، ارمنستان، امارات و... است. اینها ربطی به تحریم‌ها ندارد و موضوع، کاغذبازی‌های فرساینده اداری است که سرمایه‌گذار را فراری می‌دهد. تا زمانی که چنین مشکلی حل نشود، گرهی گشوده نخواهد شد و مذاکره تغییری در معیشت مردم به‌وجود نخواهد آورد.
یکی دیگر از نکات مهم مورد اشاره رهبرمعظم‌انقلاب، موضوع «تجربه برجام» بود؛ اینکه اشتباهات گذشته در توافق احتمالی رخ ندهد. از نظر شما مهم‌ترین اشتباهات آن مقطع چه بود؟
سعیدی: مهم‌ترین موضوع در این زمینه، نگاه فانتزی مسئولان نسبت به غرب و عملکرد نظام بین‌الملل بود. تصور این بود که طرف مقابل براساس بازی برد- برد وارد میدان می‌شود و تعهدهای خود را اجرایی خواهد کرد؛ این رویکرد بسیار خوش‌بینانه بود و واقعیت‌های نظام بین‌الملل را نادیده می‌گرفت. هرگز نباید چنین نگاهی وجود می‌داشت؛ این خوش‌بینی مفرط و قمار 100درصدی در زمینه برجام، سبب شد ما تعهدهای خود را اجرا کنیم، اما طرف مقابل به تعهدهای خود عمل نکرد. آنها ساختار تحریم‌ها را برهم نزدند و به‌عنوان تهدید «شمشیر داموکلس» را بالای سرما نگه داشتند. نباید به طرف مقابل نگاه فانتزی داشت؛ همانگونه که رهبری فرمودند، این رویکرد اشتباه است.
 از نظر شما مهم‌ترین و برجسته‌ترین نکات مورد اشاره رهبرمعظم‌انقلاب در دیدار روز سه‌شنبه با مقام‌های ارشد 3قوه چه بوده است؟
یوسفی: در ابتدا اشاره کنم که یکی از مهم‌ترین تأکیدها که البته کمتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت، تأکید ایشان بر اهمیت توجه به خانواده بود. ایشان به کارگزاران تأکید داشتند که به محوریت خانواده توجه کنند. گذشته از این، بحث‌های امروز درباره موضوع مذاکره، مهم‌ترین محور سخنان رهبری بود و نکات محوری مورد اشاره ایشان، فصل‌الخطاب همه مسئولان است. اینکه فرمودند یکی از کارها، مذاکرات عمان است؛ برآمده از تجربه‌های گذشته بود که نباید همه موضوع‌ها را به مذاکره گره زد. رهبری تأکید کردند که افراط در دو طرف مشکل‌زاست. نکته دقیق دیگر، این است که شرطی‌شدن اقتصاد آسیب‌زاست. وقتی با آغاز مذاکرات 15 تا 20درصد در ارز و طلا کاهش قیمت داریم، این موضوع نشان‌دهنده شرطی‌شدن اقتصاد در کف جامعه است. مذاکره یکی از ابزارها و موضوع‌های موجود است. در اینجا اشاره کنم که طي روزهای اخیر برخی افراد شائبه‌هایی را درباره احتمال تغییر نگاه رهبری به موضوع مذاکره مطرح می‌کردند که درست نیست. باید توجه داشت که ترامپ در حال مدل‌سازی جدیدی از آقایی آمریکا در دنيا بود و تأکید می‌کرد که در حوزه‌های مختلف مشکلات موجود در نقاط مختلف جهان را حل می‌کند و جنگ‌ها را به پایان می‌رساند. یکی از تاکتیک‌ها در مقابل بلوف‌های ترامپ، نشان‌دادن دست برتر ایران و تثبیت این نکته بود که ترامپ زمین بازی را تعیین نمی‌کند؛ رویکردی که مبتنی بر شکست هژمونی در دیپلماسی هجومی بود. اما بعدا که ترامپ خواست علیه ایران اجماع جهانی بگیرد، رهبری این برگ برنده را از او گرفتند و اجازه ندادند كه تعیین‌کننده صحنه دیپلماسی باشد. از سوی دیگر رهبری مانع اجماع‌سازی علیه ایران شدند. در ‌عین حال تعیین‌کننده محل، موضوع، نوع و چارچوب مذاکرات، ایران بود؛ موضوعی که نشان‌دهنده دست پر ایران است. از جهت دیگر قانون اقدام راهبردی مجلس را داریم که نقشه‌راهی در این زمینه است. درباره نحوه مذاکره نیز شائبه‌هایی مطرح شد، اما در سال‌های اخیر نمونه‌های متعددي از مذاکره غیرمستقیم داشته‌ایم. نکته این است که الان مذاکره صرفا یک ابزار است و نباید جامعه را شرطی کرد.
 یکی از موضوعات مورد تأکید مقام معظم رهبری، این بود که باید فضای سرمایه‌گذاری داخلی مهیا شود. سرمایه‌گذاری خارجی شرایط خود را دارد، اما از سرمایه‌گذاری داخلی باید مانع‌زدایی کرد. شما چه تحلیلی از این گزاره دارید؟
یوسفی: باید حواس‌مان باشد مردم و اقتصاد را شرطی نکنیم؛ مذاکره تنها یک روش است. همه‌چیز را نباید گره زد به چیزی که ما در آن نقش کامل نداریم. تبعات چنین رویه‌ای رشد منفی اقتصاد در سال‌های اخیر است. رهبری نکته کلیدی‌اي گفتند؛ مسئولان و به‌ویژه دولت و قوه‌قضاییه باید در این حوزه ریل‌گذاری کنند. حمایت از سرمایه‌گذاری و سودآوری آنان ضروری است. نگاه‌ها را باید به سودآوری اصلاح کرد. سرمایه حلال و مولد مذموم نیست. امروز دولت باید تسهیل‌گر باشد. نباید در انتظار سرمایه‌گذاری‌های کلان خارجی ماند. باید توجه کنیم که زمان جهان تک‌قطبی گذشته است و باید از فرصت‌های موجود ازجمله در «بریکس» و «شانگهای» استفاده کرد. به جز مولفه تحریم‌های ظالمانه، ویترین نظام حکمرانی ما، سرمایه‌گذاران خارجی را فراری می‌دهد؛ چراکه می‌بینند دولت، رقیب بخش‌خصوصی است. حتی اگر تحریم‌ها نیز برداشته شوند، باز هم نخواهند آمد.

جمع‌بندی


سعیدی: در جمع‌بندی بحث باید تأکید کرد که در این برهه نیاز به نگاه واقع‌بینانه به تحولات داریم. نگاه فانتزی دهه90 درست نبود و در مقابل باید نگاه واقع‌بینانه‌ای داشته باشیم. اگرچه هنوز نتوانسته‌ایم از فرصت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی موجود مانند بریکس و... استفاده کنیم، اما باید توجه داشت که اینها جایگزین رفع تحریم‌ها نمی‌شود. باقی ماندن تحریم‌ها ما را دچار مشکل خواهد کرد. نه خیلی باید خوش‌بین بود و نه خیلی بدبین و در شرایط تحریم نمی‌شود زندکی کرد. ما همه تلاش‌مان را برای رفع تحریم‌ها انجام مي‌دهیم.
یوسفی: نکته محوری این است که باید بدانیم، نخستین توانایی ما، مردم هستند. نه اینکه تحریم‌ها کاغذپاره است و نه اینکه رفع آنها می‌تواند مشکل آب را حل کند؛ نگاه ما باید واقع‌بینانه باشد. یکی از ابزارهای رفع مشکلات اقتصادی مردم، مذاکره است؛ آن ‌هم با رعایت چارچوب‌ها و تدابیر ترسیمی از سوی رهبرمعظم‌انقلاب. ایشان شرایط مذاکره را مشخص کردند؛ این یعنی تحریم‌ها اثر دارند؛ اما نکته راهبردی این است که همه مشکلات داخلی ربطی به تحریم‌ها ندارند. در دهه90 مشکلاتی ازجمله در زمینه واردات داشتیم، اما توسعه تولید اولویت نیافت و همه توجه‌ها به مذاکره بود. برای مردم نباید رقیب تراشید و دولتی‌ها و شبه‌دولتی‌ها نباید رقیب مردم باشند. ناترازی‌ها باید با راهکارهای راهبردی رفع شود. چابهار مزیتی برای ماست و باید از آن استفاده کرد. همه تخم‌مرغ‌ها نباید در سبد مذاکره و توافق گذاشته شود. دیپلماسی اقتصادی نيز از سوی وزارت امور خارجه باید مورد توجه ویژه باشد.