«ارومیه» زمان ندارد

راحله عبدالحسینی -سیده‌زهرا عباسی- روزنامه‌نگار

دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران و یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های آبی کشور است؛ دریاچه‌ای که سال 1377حدود 6هزار کیلومترمربع بود و مساحت آن حالا به کمی بیشتر از هزار کیلومترمربع رسیده است. با توجه به چالش‌های زیست‌محیطی، ستاد احیای دریاچه ارومیه از ابتدای دهه 1390راه‌اندازی شد.‌براساس گزارش‌ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برنامه احیای دریاچه ارومیه که با محوریت دانشگاه صنعتی شریف و با همکاری بیش از 750نفر از اعضای هیأت علمی و کارشناسان فنی داخلی و خارجی در 6محور و در یک افق 10ساله در سال 1393تدوین شد، چندان موفق نبود؛ نداشتن اولویت‌بندی برای پروژه‌ها بر مبنای اثربخشی و تخصیص اعتبار به آنها بر همین مبنا، همکاری نکردن دستگاه‌های ذی‌مدخل با یکدیگر، نداشتن پایش و نظارت کافی بر اعتبار تخصیص یافته، موفق نبودن کلان در تغییر الگوی کشاورزی و خدمات در سطح حوزه آبریز، ظرفیت‌سازی‌ نکردن متناسب با پروژه در منطقه و هدف‌گذاری غیرواقع‌بینانه باتوجه به مقتضیات منطقه‌ای و ملی از علل آن است. با توجه به بازدید رئیس‌جمهوری در نوروز امسال از دریاچه و موافقت با ردیف بودجه مجزا برای آن، تلویزیون اینترنتی همشهری روز جمعه (22 فروردین) با حضور علی حاجی‌مرادی، مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط‌زیست پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف و احمد قندهاری، رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه به بررسی دلایل موفق نبودن طرح‌های احیای دریاچه و راهکارهای آینده پرداخت.

مصرف آب بیشتر از توان
رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه در این مناظره با تأکید بر اینکه میزان مصرف‌ در حوضه دریاچه ارومیه بسیار بیشتر از میزان آب تجدیدپذیر بوده‌است، گفت: آب تجدیدپذیر یعنی میزان بارشی که حوضه آبریز دریافت می‌کند منهای تلفات (تبخیر و تعرق) آن. طی سال‌ها بارگذاری‌ ما بسیار بیشتر از این آب تجدیدپذیر بوده است و درواقع از سهمیه دریاچه هزینه کرده‌ایم. این توازن نداشتن مصرف و منبع در تراز دریاچه ارومیه دیده می‌شود. احمد قندهاری تأکید کرد که حدود 20درصد از اتفاقی که برای دریاچه ارومیه رخ داد، ناشی از تغییر اقلیم است، اما ۸۰ درصد دیگر آن به توسعه‌ خارج از ضابطه‌ در حوضه آبریز مربوط می‌شود. به‌گفته او، حوضه آبریز دریاچه ارومیه ظرفیت مشخصی برای کشاورزی دارد، اما ما دوبرابر این ظرفیت کشاورزی را توسعه داده‌ایم که خودبه‌خود باعث افزایش مصرف آب می‌شود. منطقه هم صنعتی نیست و عمده مصارف مربوط به کشاورزی است که میزان ورودی به دریاچه را کم و آن را خشک می‌کند.

کسری آب، معادل اضافه مصرف
مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط‌زیست دانشگاه صنعتی شریف هم در این مناظره و در ادامه صحبت‌های رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه، گفت: طبق آمار اخیر، دریاچه 7.1میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر داشته و اگر می‌خواستیم شرایط پایدار دریاچه حفظ شود باید 3.1مترمکعب سالانه ورودی آب می‌داشت و جمع مصارف باید ۴میلیارد مکعب می‌شد، اما در حال حاضر مجموعه مصرف حوضه ۵.۱میلیارد مترمکعب است؛ یعنی 1.1میلیارد مترمکعب از آستانه تحملی که دکتر قندهاری گفتند عبور کردیم. این عدد در 30سال می‌شود ۳۳میلیارد مترمکعب و دقیقا همان عدد کسری دریاچه نسبت به سال 1374است. علی حاجی‌مرادی با بیان اینکه آخرین‌بار رابطه تراز سطح و حجم دریاچه سال 1399محاسبه شد، گفت: طبق پیمایش اداره کل محیط‌زیست آذربایجان غربی، حداکثر عمقی که در چرومی از جزیره کبودان تا پل میان‌گذر داشت، ۸۰ سانتی‌متر بیشتر نبود؛ یعنی چیزی کمتر از ۶۰۰ میلیون مترمکعب؛ این درحالی است که تبخیرها تازه از همین فروردین آغاز می‌شود و تا شهریور ادامه دارد و قطعا آب دریاچه کمتر می‌شود.‌

بی‌توجهی به دریاچه؛ آری یا نه؟
یکی از موضوعات مورد بحث در گفت‌وگوی تلویزیون اینترنتی همشهری درباره «بررسی دلایل موفق نبودن طرح‌های احیا، اهمیت اختصاص ردیف بودجه مجزا برای طرح‌های احیا و راهکارهایی برای احیای موفق دریاچه ارومیه» که روز جمعه، 22فروردین برگزار شد، بی‌توجهی به دریاچه ارومیه بود؛ نکته‌ای که رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه آن را تأیید نکرد و گفت: 10سال است که سقف مصارف در حوضه آبریز بسته شده است. درواقع بی‌توجهی به دریاچه صورت نمی‌گیرد. احمد قندهاری تصریح کرد: هیچ‌کس در جمهوری اسلامی ایران نیست که دغدغه دریاچه را نداشته باشد. کمتر از 2‌ماه قبل ما آنالیزی از میزان موفقیت ۲۶مصوبه دریاچه ارومیه داشتیم. همه نهادها هم در مسئولیت مستقیم خود در اجرای پروژه‌ها موفق بودند. در موفقیت پروژه‌ها ۳۰درصد دولت سهم دارد و ۷۰درصد مردم که سهمشان مربوط به چاه‌های غیرمجاز، برداشت‌های غیرمجاز، رساندن آب به دریاچه، کاهش سطح زیرکشت و... تعریف می‌شود.‌او با بیان اینکه وزارت نیرو بیش از 80درصد وظایف خود را برای احیای دریاچه ارومیه انجام داده است، افزود: درواقع این وزارتخانه برنامه منابع و مصارف سالانه را مدیریت کرده است. براساس اولویت‌بندی اول آب آشامیدنی، بعد سرانه محیط‌زیست و در نهایت کشاورزی با استفاده از سدها قرار دارند. کارهای سازه‌ای انتقال آب از یک حوزه دیگر هم تقریبا کامل انجام شده‌است. همچنین انتقال ۱۸۰میلیون مترمکعب آب که از سردشت باید انجام شود هم در دست مطالعه است. موضوع انتقال آب البته جزو اولویت‌ها نیست و تأکید ما این است که موضوع آب دریاچه در خود حوزه حل شود.‌با وجود این، علی حاجی‌مرادی، مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط‌زیست دانشگاه صنعتی شریف در پاسخ به صحبت‌های رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفت:‌ در اجرای آن 26پروژه وزارت نیرو، جهادکشاورزی، محیط‌زیست و دیگر نهادها سهم بالایی از موفقیت اعلام می‌کنند، اما در مجموع شاهد ترکیب خوبی نبوده‌ایم. امروز تراز دریاچه 1270متر است؛ یعنی ما ۱۱۵ سانتی‌متر نسبت به سال ۱۴۰۰ کاهش داریم و ۴۲ سانتی‌متر نسبت به سال 1393. 26پروژه تعریف شده هم طبق مطالعات 9آسیب داشتند که یکی از آنها اعتبار و بودجه بود. کدام آسیب در 3سال اخیر حل شده‌است؟‌احمد قندهاری، رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه اما دراین باره گفت:‌ یکی از آسیب‌ها اعتبار و بودجه بود که پنجمین مورد است. قبل از آن 4آسیب هست که باید رفع شود.‌

مکث
ردیف بودجه مجزا برای دریاچه
فروردین امسال بود که رئیس‌جمهوری از دریاچه ارومیه بازدید کرد. مسعود پزشکیان با بیان اینکه در سال‌های گذشته ۲۷برنامه احیای دریاچه ارومیه در بخش‌ کشاورزی مصوب شده است، از اجرا نشدن این برنامه‌ها انتقاد و تأکید کرد که تلاش می‌کنیم از همراهی استادان دانشگاه، محققان و کارشناسان در این راستا استفاده کنیم. در حاشیه این سفر رضا رحمانی، استاندار آذربایجان غربی خبر داد که سال‌های گذشته ردیف بودجه‌ای برای دریاچه ارومیه وجود نداشت و یکی از مطالبات تعریف ردیف بودجه‌ای مشخص برای دریاچه بود که با دستور دکتر پزشکیان مقرر شد این اقدام صورت گیرد. علی حاجی‌مرادی، مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط‌زیست دانشگاه صنعتی شریف در این‌باره گفت: از سال ۱۴۰۰ تا امروز یک ریال اعتبار از محل قانون مدیریت بحران به جز سال گذشته برای دریاچه مصوب نشده بود. اول از همه به اعتبار احتیاج است که رئیس‌جمهوری اشاره کردند. نکته دوم هم زمان است. بیش از آنکه در حال حاضر به منابع مالی نیاز داشته باشیم، باید جلوی هدررفت زمان را بگیریم. درحالی‌که همین حالا همه انهار منشعب از رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه باز هستند و در فصل غیرزراعی به سمت اراضی کشاورزی می‌روند. باید از ورود آب به انهار جلوگیری شود. بحث مشارکت مردم هم از ابتدای اردیبهشت شروع می‌شود. احمد قندهاری، رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه هم توضیح داد: دریاچه متعلق به دولت‌ها نیست؛ برآیند کاری است که از دهه 1380شروع شده و فرآیندی پایدار می‌خواهد. قرار بود مصرف از دریاچه کم شود، اما آیا در این 2دهه کم شده؟ اگر قرار باشد دریاچه ارومیه احیا شود، هر کسی باید مسئولیتش را به‌درستی انجام دهد. زحمات دولت‌ها قابل انکار نیست، اما هرکس باید در جای خود درست کار کند.‌‌

رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه: حوضه آبریز دریاچه ارومیه ظرفیت مشخصی برای کشاورزی دارد، اما ما 2 برابر این ظرفیت، کشاورزی را توسعه داده‌ایم که خود به خود باعث افزایش مصرف آب می‌شود. منطقه هم صنعتی نیست و عمده مصارف مربوط به کشاورزی است که میزان ورودی به دریاچه را کم و آن را خشک می‌کند


رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه: دریاچه متعلق به دولت‌ها نیست؛ برآیند کاری است که از دهه 1380 شروع شده و فرآیندی پایدار می‌خواهد. قرار بود مصرف از دریاچه کم شود، اما آیا در این دو دهه کم شده؟  اگر قرار باشد دریاچه ارومیه احیا شود، هر کسی باید مسئولیتش را  به درستی انجام بدهد

 مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست دانشگاه صنعتی شریف: در حال حاضر مجموعه مصرف حوضه ۵.۱ میلیارد متر مکعب است یعنی 1.1 میلیارد متر مکعب از آستانه تحملی که دکتر قندهاری گفتند عبور کردیم. این عدد در 30 سال می‌شود ۳۳ میلیارد متر مکعب و دقیقا همان عدد کسری دریاچه نسبت به  سال 1374 است