مسجد خاص تهران

فاطمه عباسی

69سال قبل، درست در یازدهمین روز از بهمن‌ماه سال 1334‌ مسجد «حاج رجبعلی» در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. این مسجد که سند معماری فاخر ایرانی اسلامی را در جای جای آجرها و کاشی‌هایش حمل می‌کند، در سال دوم سلطنت فتحعلی شاه قاجار، به‌دست استاد محمد قلی شیرازی از معماران آن زمان و به خواست حاج رجبعلی، کدخدای سنگلج و بازار در گذر قدیمی درخونگاه و در محله سنگلج ساخته شد. مرحوم حاج رجبعلی تهرانی از تجار بازار تهران حدود ۲۰ هزار تومان برای ساخت حوزه علمیه و مسجد هزینه کرد و ساخت آن ۱۷ سال طول کشید و دور تا دورش حجره برای اقامت طلاب ساخته شد که الان چند حجره بیشتر باقی نمانده است. چاه قرآن، قبله صاف، گنبد دوپوش و کاشی هفت رنگ ویژگی‌های مسجد حاج رجبعلی سنگلج تهران است که این مسجد ۱۸۰ ساله را منحصر به فرد کرده است. البته روی کتیبه‌های موجود در کاشی‌ها، سال ۱۲۶۱ و ۱۲۶۲ هجری قمری را برای ساخت مسجد نوشته‌اند. اما به‌طور دقیق نمی‌توان تاریخ ساخت مسجد را با تاریخ کاشی‌کاری آن یکی دانست، چون ممکن است کاشی‌کاری‌ها چند سال بعد از ساخت مسجد کار شده باشند. حاج رجبعلی کدخدای گذر درخونگاه نیز بود‌ و ارادت زیادی به ملامحمد جعفر شریعتمداری داشت. سال‌ها قبل از انقلاب خاندان شریعتمداری پیش نماز این مسجد بوده‌اند. آقای شریعتمداری دو پسر به نام‌های
شیخ علی و شیخ حسن داشت. حاج ملا جعفر شریعتمداری دختر حاج رجبعلی را برای پسر بزرگ‌تر خود آقای شیخ‌علی خواستگاری کرده و در اثر این قرابت، این مسجد به همراه موقوفاتش وقف نوادگان دختری حاج رجبعلی شد تا نسل در نسل در این مسجد نماز بگزارند.‌

مکث
شاهکار معماری

جالب است بدانید که به اعتقاد استادان معماری، این مسجد شاهکاری از هنر معماری  ایرانی-اسلامی است و می‌تواند کلاس درس دانشجویان معماری باشد، چرا که قبله این مسجد صاف است، درحالی‌که قبله تهران کج بوده و هست؛ بنابراین زمانی که نقشه این مسجد را نگاه می‌کنید، می‌بینید که مسجد را کج ساخته‌اند، یعنی کل مسجد گردانده شده تا قبله صافی داشته باشد. این نوع معماری درواقع از هوش سرشار معمار آن بهره گرفته است.

اولین گنبد بیضی شکل
یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های این مسجد، وجود نخستین سقف بیضی شکل در ایران و نخستین گنبد بیضی شکل در تهران در این بنای تاریخی است. همچنین چاه قرآن در این مسجد تاریخی از دیگر شاخصه‌هایی است که آن را از مساجد قدیمی تهران متمایز می‌کند. این چاه برای گذاشتن قرآن‌های قدیمی پاره‌شده، حفر می‌شد.

مسجدی با 2 شبستان
 برای مسجد ۲ در ورودی ساخته شده  که ورودی غربی به شبستان زمستانه و ورودی جدید به شبستان جدید منتهی می‌شود. در تهران قدیم به واسطه نبود سیستم تهویه هوا برای برخی مسجدها 2 شبستان می‌ساختند؛ یکی شبستان زمستانه که با دیوارهای قطور و رو به آفتاب ساخته می‌شد تا نمازگزاران از سرمای زمستان در امان باشند و یکی شبستان تابستانه که در سایه ساخته می‌شد و معمولاً بعد از ایوان و بدون در ورودی شکل می‌گرفت. مسجد حاج رجبعلی از معدود مساجد تهران است که 2 شبستان دارد.

کاشی‌کاری بی‌نظیر
این بنای تاریخی به‌دلیل داشتن کاشی‌های معقلی (ترکیب کاشی و آجر) کاشی هفت‌رنگ و کاشی معرق، یکی از بنا‌های خاص دوره قاجار است. از مدرسه‌ای که در ضلع شرقی مسجد قرار داشت تنها یک ایوان با کاشی‌کاری و معقلی باقی مانده و کلاس‌های درس این مدرسه به خانه مسکونی تبدیل شده است.

مکث
مدرسه و تکیه‌ای که دیگر نیست

این مسجد تاریخی در اصل در میان مجموعه‌ای مشتمل بر مسجد، تکیه و مدرسه قرار داشته و دارای صحن نسبتا وسیع، شبستان تابستانی و زمستانی و ایوان زیبایی بوده که اکنون تنها بخشی از شبستان زمستانی و ایوان آن باقی مانده و بخش‌های دیگر به بناهای تجاری و مسکونی تبدیل شده‌اند. مدرسه علمیه‌ای که در کنار این مسجد قرار داشت، شامل ۲کلاس درس و ۱۰حجره بود، اما امروزه مدرسه از بین رفته و اثری از آن باقی نمانده است. تکیه حاج رجبعلی هم در سال‌های دور محوطه بزرگی داشته و مردم مراسم عزاداری محرم و تعزیه را در این محوطه برپا می‌کردند. در سال ۱۳۵۷ به جای تکیه قدیمی حاج رجبعلی که جزو ملحقات مسجد بود، حسینیه هیئت مکتب‌الرضا ساخته شده است.