مسیر تازه فیلمسازی ابراهیم حاتمی‌کیا
از هور تا نیل یک قرن می‌گذرد
علیرضا محمودی
از سال ۱۳۶۵تا ۱۴۰۰ از میانه جنگ تحمیلی تا میانه همه‌گیری کووید، از هویت که وصله ناجور یک بیمارستان مجروحان جنگی،شخصیت تازه‌ای می‌یابد تا خروج که قهرمان فرسوده برای آب به جاده می‌زند، از نمایش تلویزیونی تا اکران سینما ماشین، از جلیل فرجاد کم‌سال تا فرامرز قریبیان کهنسال، از روایت فتح تا اوج و از ابراهیم حاتمیکیای ۲۵ساله تا حاتمیکیای ۶۰ ساله تاریخ چالش‌های فرهنگی جمهوری اسلامی مثل یک موجود زنده در برابر ماست. ابراهیم حاتمی کیا به شکل کاملی دوران‌ها و بزنگاه‌های تاریخ ایران بعد از انقلاب را با فیلم‌هایش نقطه‌گذاری کرده است.
او شاید تنها تولید‌کننده محصولات فرهنگی باشد که بتوان آثارش را مبنای تحلیل زیر متن رویدادهای ۴ دهه گذشته قرار داد.
تاریخ فرهنگی ایران بعد از انقلاب بیش از هنر‌های تجسمی و ادبیات و تئاتر در سینما متجلی شده و در میان فیلمسازان این دوران کارنامه ابراهیم حاتمی‌کیا مناسب‌ترین دستمایه برای پیشنهاد نگارش متونی است که مولف قصد دارد ما را از کشاکش رویدادهای فرهنگی به عمق
مناسبات ببرد.
در دهه ۱۳۶۰ در کوران بحث‌های داغ و کشاکش نظریه‌پردازی برای تعیین تکلیف هنر و هنرمند در دوران جدید بعد از انقلاب عبور از ظاهر برای رسیدن به باطن امور به‌عنوان وظیفه هنرمند تکرار می‌شد. درحالی‌که هنر قبل از انقلاب به ظاهر‌گرایی و بی‌دردی و بی‌ربطی در نسبت محتوا، مردم و مسائل اجتماعی متهم می‌شد، هنرمند اصیل با صفات همراهی با مردم و دغدغه‌مندی و تلاش برای رسیدن به‌معنای غایی مفاهیم توصیف می‌شد. در چنین فضای فرهنگی ابراهیم حاتمی کیا از فیلمساز آماتور جنگی به فیلمساز حرفه‌ای جنگی ارتقا پیدا کرد.
در دهه ۱۳۶۰ تا نیمه اول‌دهه ۱۳۷۰ همزمان با جنگ و تبعات این رویداد مؤثر و فراگیر، مهم‌ترین بحث بخش‌های مختلف جامعه ایران تفاوت جنگ و جنگاوری در نگرش فرهنگی بعد از انقلاب بود. شکل پایان جنگ و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ بحث‌ها را سمت و سویی دیگر داد.
حاتمی کیا از ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ با ساخت ۸ فیلم جلوه‌های متفاوتی از مضامین این بحث‌ها را در فیلم‌هایش بازتاب داد. هر کدام از این آثار انگار پاسخ‌هایی است که نظام فکری انقلاب به پرسش‌ها و چالش‌ها دلایل تداوم معنایی مقاومت در زمان صلح ارائه می‌کند. 2 فیلم« از کرخه تا راین» و «خاکستر سبز» به این پاسخ‌ها سویه برون‌مرزی و بین‌المللی دادند.
از ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۹ از «آژانس شیشه‌ای» تا «گزارش یک جشن» فیلم‌های حاتمی کیا به برخورد‌های فکری اختصاص دارند که بخش‌های تازه ناهمگون شده نظام فکری جمهوری اسلامی با یکدیگر دارند. در این فیلم‌ها حاتمی کیا برخلاف دوره اول فیلمسازی‌‌اش سعی می‌کرد به جای پاسخگویی به پرسشگری بپردازد. او در آثارش سعی می‌کرد حرفش را در مونولوگ قهرمان نخست فیلم‌ها بازتاب دهد. جامعه ایران در دهه‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ دو بار به بالاترین نقطه جوش سیاسی خود رسید. نسل‌های تازه نیازمند پاسخ بودند. حاتمی کیا که خود را نمی‌توانست از جریان فکری که هنرمند بی‌مسئله را هنرمند نمی‌دانست، دور کند، او در این دوره سعی کرد دلیل اصلی مناقشات را در خالی‌بودن فضای گفت‌وگو میان نسل‌ها و طبقات بیان و غیبت تفاهم و نزدیکی فکری در اصول و مبانی را زمینه‌ساز خشونت اجتماعی و از هم‌گسیخته‌شدن طبقات معرفی کند.
از ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ ابراهیم حاتمی‌کیا بعد از به نمایش در نیامدن همیشگی یکی از فیلم‌هایش وارد دورانی در فیلمسازی شد که فیلم‌هایش از لحاظ مضمون، امنیت ملی را در همه ابعاد به‌عنوان مهم‌ترین چالش مطرح می‌کردند؛ مضامینی چون همبستگی ملی، امنیت نیروی انسانی، امنیت منافع برون‌مرزی و حتی امنیت منابع جغرافیایی در فیلم‌های این دوره حاتمی کیا داستانی برای خود دارند.
با پایان قرن چهاردهم هجری شمسی همزمان با همه‌گیری کووید و بحران جهانی کرونا انگار پرونده ارتباط تنگاتنگ تاریخ فرهنگی ایران بعد از انقلاب و فیلمسازی حاتمی‌کیا بسته شد. او با اعلام حضورش در یک پروژه تاریخ ادیان که بعد از درگذشت فرج‌الله سلحشور بلاتکلیف مانده بود، انگار نقطه‌ای بر پایان خطی که با هویت شروع شده بود، گذاشت. انگار کارگردان ۶۳ ساله قصد دارد با انتخاب تاریخ بنی‌اسرائیل خود را از چالش بی‌وقفه جامعه پیچیده شده امروز ایران کنار بکشد. از او نقل قول فراوان به یاد داریم که همیشه به کنار‌کشیدگان و کنار آمدگان زنهار می‌زد. در جشنواره‌ای که درباره یک سردار شهید 2 فیلم و همچنان درباره یک رویداد در دهه ۱۳۶۰ دو فیلم نمایش داده می‌شود، فیلمساز اول تاریخ آن سال‌ها دور از هور در ساحل نیل اتراق کرده است. همه معتقدند که همه تاریخ، تاریخ معاصر است. شاید از دل انبوه جلوه‌های ویژه بصری روایت رویداد تولد پیامبر بنی‌اسرائیل، سیاسی‌ترین فیلم این روزگار به‌دست بیاید. در دهه ۱۳۶۰ مناقشه قلمی کم‌جانی بین خسرو دهقان و بهروز افخمی در شباهت جلوه‌ای از آثار ابراهیم حاتمی کیا و هوارد هاکس در گرفت.
حالا بعد از گذشت این همه سال و اثبات بی‌ربطی آن بحث، تاریخ، شوخی آن دو نفر را از یک لحاظ جدی کرد؛ همانطور که حاتمی‌کیا فیلمی درباره مصرباستان ساخت، هاکس هم فیلمی ساخته به نام سرزمین فراعنه.
در همینه زمینه :