خدایا! من چقدر دشمن دارم!

لیلا شریف

«همسرم با مرد دیگری ارتباط دارد.»، «همکارم می‌خواهد پروژه‌های من را بدزدد.»، «در مهمانی همه به من می‌خندیدند.»؛ این بخشی از نگاهی است که روزهای افراد مبتلا به پارانویا(بدگمانی) را می‌سازد و اینگونه زندگی را برای اطرافیانشان سخت و سخت‌تر می‌کند.

شاید هر یک از ما فردی را در خانواده یا محل کار با ویژگی‌هایی مانند بددل، شکاک، بی‌اعتماد و ‌دچار توهم توطئه بشناسیم ‌اما اینکه چقدر احتمال دارد که فردی با چنین ویژگی‌هایی در دسته بیماران پارانوئید قرار بگیرد سؤالی است که به‌راحتی نمی‌توان به آن پاسخ داد.آسیه شریعتمداری- عضو هیأت علمی گروه مشاوره دانشگاه علامه‌طباطبایی- معتقد است که با دیدن هر نشانه‌ای از بیماری پارانویا نمی‌توان به راحتی انگ این بیماری را به فرد چسباند. برای درک بهتر این بیماری و شناخت علائم و نشانه‌هایش با دکتر آسیه شریعتمداری گفت‌وگو کرد‌ه‌ایم:

خانم دکتر! اختلال شخصیت پارانوئید چه ویژگی و نشانه‌هایی دارد؟

پارانویا یک اختلا‌ل‌ شخصیتی است. به‌طور خاص شخصیت پارانوئید الگویی از بی‌اعتمادی و سوءظن را شامل می‌شود که اعمال دیگران را به‌صورت بدخواهانه تفسیر می‌کند. فرد بیمار گمان می‌کند که دیگران با او دشمنی دارند. ممکن است درصورت تعریف پارانوئید افراد جامعه با دیدن نشانه‌هایی از اطرافیانشان گمان کنند که آن فرد پارانویا دارد اما اختلال‌های شخصیت، ویژگی‌های خاصی دارد که باید به آنها توجه شود.

منظور از اختلال‌های شخصیتی چیست؟

اختلال‌‌های شخصیت الگوی مداوم و پیوسته‌ای دارند که دایره گسترده‌ای از زندگی فرد را در برمی‌گیرد و می‌تواند در زمینه‌های شخصی و اجتماعی خودش را نشان بدهد. صفت‌های شخصیت ممکن است در افراد وجود داشته باشد اما این صفت‌ها زمانی که ناسازگارانه و زمینه‌ساز اختلال‌های ذهنی زیادی باشند، اختلال شخصیت را به‌وجود می‌آورند؛ پس به راحتی روی هر ویژگی پارانوئید نمی‌توانیم نام اختلال پارانوئید بگذاریم. باید بدانیم که الگوی اختلال شخصیت باثبات و طولانی‌مدت است و حداقل از نوجوانی و اوایل بزرگسالی خودش را نشان می‌دهد.

آیا اثرات ناشی از مصرف داروهای روان‌گردان هم می‌تواند افراد را در دسته بیماران پارانوئید قرار دهد؟

این الگوی اختلال شخصیتی، ناشی از اثرات مستقیم یک داروی روان‌گردان نیست. ممکن است ماده روان‌گردان شیشه هم همان نشانه‌های پارانوئید را داشته باشد ولی این افراد را نباید در دسته بیماران پارانوئید به‌حساب بیاوریم.

این بیماری چقدر در جامعه ما شیوع پیدا کرده است؟

چون این افراد مشکل را در بیرون از خودشان می‌دانند به‌ندرت به کلینیک‌ها و بیمارستان‌های روانپزشکی مراجعه می‌کنند، به همین دلیل برآورد میزان شیوع این اختلال خیلی سخت است. همچنین نمی‌توانیم براساس صحبت اطرافیان مطمئن شویم که این اختلال در فرد وجود دارد یا خیر. ولی واقعیت این است که از گفتارهای مراجعه‌کننده‌ها به مراکز مشاوره می‌توان به این تحلیل رسید که میزان اعتماد میان مردان و حتی زنان متأهل‌نیز کمتر شده است. حتی باید گفت که براساس کتاب «آسیب‌شناسی روانی» این اختلال در مردان بیشتر از زنان است.

مدل رفتاری افراد پارانوئید در جمع خانوادگی و محل کار چگونه است؟ 

این افراد در آغاز ارتباط با دیگران ممکن است به‌عنوان افرادی آرام تلقی شوند و ابهت و وقاری در آنها دیده شود اما در گذر زمان که روابط پیش می‌رود کسانی که با این افراد ارتباط دارند می‌بینند که این افراد از گفتن هر نکته‌ای در مورد خودشان خودداری می‌کنند، وارد شوخی‌های معمول محیط کاری نمی‌شوند و حتی جوکی که باعث خنده دیگران می‌شود، این افراد را ناراحت می‌کند، چون فکر می‌کنند که این شوخی برای مسخره کردن آنها گفته شده است. معمولا اطرافیان نسبت به افراد پارانوئید اطلاعاتی ندارند ولی فرد بیمار در مورد هر چیزی سؤال و در مورد گذشته افراد پرس‌وجو می‌کند درحالی‌که هر نوع گفت‌وگوی صمیمانه در مورد خودشان را قبول ندارد. حتی این افراد وقتی دیگران از آنها تمجید می‌کنند، فکر می‌کنند بقیه در حال مسخره‌کردن آنها هستند. معمولا همکاران چنین افرادی کم‌کم از دست این افراد کلافه می‌شوند، چون فرد پارانوئید فکر می‌کند دیگران نسبت به او سوء‌ظن دارند.

این اختلال، روابط خانوادگی را تا چه حد تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد؟

فرد پارانوئید مدام از خود می‌پرسد که آیا فردی که در کنارش زندگی می‌کند قابل اعتماد است یا خیر؟ همیشه نسبت به وفاداری شریک زندگی‌اش مشکوک است و گمان می‌کند که همیشه به او خیانت می‌شود. مدام از شریک زندگی‌اش می‌پرسد که آیا با مردان دیگری ارتباط دارد یا خیر؟ در همین راستا همیشه در مورد گذشته همسرش و‌ عقایدش سؤال می‌کند اما در مورد خودش حرفی نمی‌زند. به‌عنوان مثال، فرد بیمار اگر از بیرون به خانه زنگ بزند و ببیند که تلفن خانه مشغول است، مدام همسرش را مورد بازجویی قرار می‌دهد و نگران است که مبادا همسرش با مرد دیگری در ارتباط باشد. این سطح سوءظن ممکن است رابطه را به جدایی بکشاند اما نباید از این هم غافل شد که بیمار پارانوئید معمولا همسرش را تهدید و حتی تهدیدهایش را عملی می‌کند. این شیوه برخورد در بیماران پارانوئید موجب می‌شود که شریک زندگیشان از جداشدن بترسد.

نوع رفتار والدین تا چه حد می‌تواند زمینه بروز این بیماری را ایجاد کند؟

معمولا یکی از والدین فرد پارانوئید، سختگیر و تحقیر‌کننده و بی‌عاطفه است و به‌خاطر همین از کودکی این پیام به او القا می‌شود که مرتکب خطا شده و سزاوار مجازات است. احتمالا والدین این بیمارها باید افرادی کمال‌گرا باشند که پذیرش هیچ‌گونه خطا را نداشته‌اند و درصورت بروز خطا، کودک را به‌شدت تنبیه می‌کرده‌اند. فرد پارانوئید به‌خاطر همین کمال‌گرایی والدین، چون خودش را فردی عالی می‌داند فکر می‌کند که دیگران چشم دیدن او را ندارند. از نظر ژنتیک بحثی محکم بیان نشده اما دیده شده افرادی که بستگانشان دارای اختلال اسکیزوفرنی مزمن و اختلال هذیانی هستند، احتمال ابتلایشان به اختلال شخصیت پارانوئید وجود دارد اما نمی‌شود در مورد میزان ارثی‌بودن پارانویا به‌طور قطعی نظر داد.

هم‌اکنون از چه شیوه‌هایی برای درمان این بیماری استفاده می‌شود؟

مراجعه به روانپزشک و درمان دارویی یکی از راه‌های درمان این بیماری است اما باید بدانیم که این شیوه اگرچه بیماری را بهبود می‌بخشد ، نشانه‌هایی مثل بدبینی در فرد باقی می‌ماند. اما در مورد بیمارانی که مقاومت بیشتری نسبت به درمان از خود نشان می‌دهند و به درمانگر اعتماد نمی‌کنند از روان درمانی‌های طولانی‌مدت استفاده می‌شود تا فرد با قرار گرفتن در محیط قابل‌اعتماد و امن از سوء‌ظن‌های خود حرف بزند.