نگهبان صداهای ماندگار

 علیرضا برازجانی-بوشهر، روزنامه‌نگار

تا قبل از سال 1349که دوربین کارگردان معروف «ناصر تقوایی» به بوشهر برسد و برای ضبط و ثبت تنها فیلم موجود از نوحه‌خوانی زنده‌یاد جهانبخش کردی‌زاده و مراسم سینه‌زنی بوشهری‌ها راهی چهارمحل قدیم شود تا دریای احساسات و شور جوانان و پیران سینه‌زن را به تصویر بکشد، آوازه این مداح در سراسر کشور و حتی کشورهای حوزه خلیج‌فارس از طریق کاست‌هایی که در حسینیه‌ها و مساجد مختلف از او ضبط می‌شد، پیچیده شده‌بود؛ کاست‌هایی که البته همه از سوی یک‌نفر ضبط و جمع‌آوری می‌شد؛ محمود یوسفی، هم‌محله‌ای جهانبخش کردی‌زاده که هرجا مجلس عزاداری و سینه‌زنی در بوشهر برگزارمی‌شد پا به پای جهانبخش کردی‌زاده می‌رفت.
محمود یوسفی با یک ضبط صوت ساده که با پول توجیبی و کار در اسکله تجاری بندر بوشهر برای خود خریده بود، توانست بیش از 800کاست از نوحه‌های جهانبخش کردی‌زاده را در عزاداری امام حسین(ع) گردآوری کند؛ به‌طوری که حالا کارشناسان معتقدند فرهنگ بوشهر مدیون اوست.




گنجینه نوحه‌های بوشهر


محمود یوسفی، از فعالان فرهنگی بوشهر که از کودکی پا به‌پای مرحوم کردی‌زاده در مراسم سینه‌زنی شرکت می‌کرده و در آن زمان که دستگاه و سیستم ضبط نبوده با یک دستگاه ضبط صوت قدیمی صدای این مداح را ثبت می‌کرده است، به همشهری می‌گوید: کاست‌ها و فایل‌های صوتی‌ای که از زنده‌یاد کردی‌زاده وجود دارد، همان کاست‌هایی است که از زمان کودکی در مجالس عزاداری و روضه‌خوانی در مساجد مختلف شهر بوشهر مثل مسجد حاج محمدعلی در خیابان عاشوری فعلی، مسجد حاج عبدالرضا در جفره ماهینی و مساجد صلح آباد، دهدشتی و امیرالمومنین(ع) ضبط کردم. این کاست‌ها هرچند به‌دلیل نبود امکانات به شکل غیر حرفه ای ضبط شده، اما یک گنجینه از نواهای اصیل نوحه‌سرایی بوشهری و جنوب کشور به‌حساب می‌آید.
او با بیان اینکه بیشتر این آثار مربوط به اجراهای مختلف مرحوم شامل صبحدم‌خوانی، مدح حضرت علی(ع) و مناسبت‌های تاسوعا و عاشوراست، می‌افزاید: با همکاری یک استودیوی حرفه‌ای در اصفهان آنها را بازآفرینی کردم. البته این را هم باید اضافه کنم که در سال 1352بخشی از این نوارها توسط استاد محمدرضا لطفی و فوزیه مجد که مدیر وقت رادیوی ایران بود، توسط شرکت ماهور ضبط و تکثیر شد.‌




ساخت مستند
محمود یوسفی اشاره‌ای به فیلم مستندی می‌کند که ناصر تقوایی، کارگردان در سال 1349و در زمان حیات مرحوم کردی‌زاده با سفر به بندر بوشهر از مراسم سینه‌زنی منحصر به فرد عزاداران بوشهری در مسجد دهدشتی فیلمبرداری کرد.
او می‌گوید: این کار بعدها با نام مستند اربعین تولید و پخش شد و تنها فیلم تصویری موجود از مرحوم کردی‌زاده است.همایون شهنواز نیز وقتی برای ساخت سریال تلویزیونی دلیران تنگستان به این استان سفر می‌کند، اقدام به ضبط شروه‌خوانی و جنگ‌نامه‌خوانی با صدای کردی‌زاده می‌کند که در تیتراژ پایانی این سریال پخش می‌شد. آن‌طور که یوسفی توضیح می‌دهد: در سال‌های گذشته هم مستند دیگری به همت محمدرضا مرزوتی ساخته شده که در سکانسی از آن به کردی‌زاده و ابعاد شخصیت وی می‌پردازد، اما جای این گلایه همچنان باقی است که حرکت جدی برای شناخت جایگاه و معرفی ویژگی‌های ممتاز این هنرمند برجسته در حوزه آیین عزاداری بوشهر انجام نشده است. او معتقد است که این آثار هویت و به نوعی شناسنامه فرهنگ عزاداری بوشهر است که با نام جهانبخش کردی‌زاده و صدای ماندگارش عجین شده است.‌

ثبت ملی نوای نوحه‌سرایی
این فعال فرهنگی توانایی مرحوم کردی‌زاده را در اجراهای متفاوت و پرمحتوای نوحه‌ها متمایز از دیگر نوحه‌خوانان توصیف می‌کند و می‌گوید: در حال حاضر کمتر کسی از مداحان توانایی اجراهای بی‌نظیر شروه و چاووش‌خوانی، بیت‌خوانی، جنگ‌نامه‌خوانی و خیام‌خوانی او را دارد.
مرحوم کردی‌زاده فقط به‌صورت سنتی و در محضر استادان نوحه‌سرایی و با تلاش و تکیه بر استعداد ذاتی و نبوغ هنری خود توانست به این توانایی برسد. محمود یوسفی ادامه می‌دهد: مرحوم کردی‌زاده با همین اجرای پامنبری به این نقطه رسید؛ البته صدای جهانبخش کردی‌زاده به‌عنوان صدای ماندگار در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی کشور به
ثبت رسیده‌است.‌

درباره صدای ماندگار نوحه‌خوانی در بوشهر
سال‌هاست مردم جنوب ایران با صدای ماندگار زنده‌یاد جهانبخش کردی‌زاده، محرم و صفرهای خود را در عزای سرور و سالار شهیدان کربلا حضرت اباعبدالله الحسین(ع) سپری می‌کنند. او خالق بسیاری از نواهای ماندگار در زمینه عزاداری است.
کردی‌زاده سال 1315 در بندر بوشهر متولد شد و تحصیلات ابتدایی خود را در حد خواندن و نوشتن در دوران کودکی به‌صورت پراکنده فراگرفت. به‌گفته مادرش، برای نخستین‌بار در محله باغ ملای بوشهر و در منزل زائر صفر از نوحه‌خوانان ‌قدیمی و صاحب‌نام بوشهری، اصول اولیه نوحه‌خوانی را فرا گرفت و بعدها با فوت و فن مداحی آشنا شد. هرچند همزمان به تلاوت قرآن، دعا، مناجات‌ماه مبارک رمضان در مساجد و تکایا نیز روی آورد، ولی استعداد و نبوغ ذاتی و حنجره طلایی او باعث شد تا به یکی از چهره‌های ماندگار موسیقی مذهبی کشور تبدیل شود. زنده‌یاد کردی‌زاده در سال 1356و درحالی‌که فقط 41سال داشت در مسیر بازگشت از زیارت امام هشتم(ع) در شهر شیراز به‌دلیل سکته قلبی درگذشت و پیکرش در جوار امامزاده محمدباقر(ع) بوشهر به خاک سپرده شد. بسیاری از ملودی‌ها و سبک نوحه‌های او، الهام‌بخش تعدادی از نوحه‌خوانان جنوب کشور و ترانه‌سرایان شد که تا‌کنون نیز ادامه داشته‌است. ازجمله ترانه معروف «ممد نبودی ببینی» که پس از آزادسازی خرمشهر در رثای شهید محمد جهان‌آرا از فرماندهان‌جنگ تحمیلی‌سروده شد که ملودی و سبک این ترانه کاملاً مشابه نوحه «لیلا بگفتا‌ ای شه لب تشنه‌کامان» از محمد محزون است که سال‌ها پیش توسط جهانبخش کردی‌زاده خوانده شده بود.‌



مکث
یک دایره دلنشین


مداح مشهور بوشهری با بیان اینکه عزاداری خطه جنوب‌( خوزستان و بوشهر) جزو فرم‌های دلنشینی است که بین تمام مردم ایران جای خود را باز کرده است، به همشهری می‌گوید: یکی از کامل‌ترین اشکال هندسی دایره است که از آن برای انتقال یکی از مهم‌ترین پیام‌های فرهنگ عاشورا استفاده می‌شود. علاوه بر این، تشکیل دایره سینه‌زنی و نوع حرکت در منطقه بسیار شبیه طواف خانه خداست و این موجب جذابیت این شکل از عزاداری می‌شود. امروز مبدأ این حرکت بوشهر است و می‌توان گفت این آیین برگرفته از نوع زندگی، همسایگی‌ با دریا و حرکت موج، ساحل و لنج است.
مصطفی گراشی، با بیان اینکه براساس تحقیق صورت گرفته بیش از ۱۸ استان از این شکل عزاداری الگو می‌گیرند و سعی می‌کنند سینه‌زنی خود را به حالت دایره دربیاورند، می‌افزاید: موضوع دیگر، ایجاد اتحاد است که در دایره سینه‌زنی شکل می‌گیرد و تمام مردم با دست چپ خود کمر یکدیگر را می‌گیرند، بنابراین این شکل عزاداری می‌تواند وحدت میان مردم را به نمایش بگذارد.
به‌گفته او، این شکل از عزاداری به‌صورت تاریخ شفاهی و سینه به سینه به مردم منتقل شده است؛ اما ظاهرا ابتدا از منطقه بحرین به کشورمان آمده و پس از دوره صفویه شکل گرفته و به‌تدریج بعد از پشت‌سر گذاشتن دوره تکاملی به آنچه امروز در عزاداری‌های خوزستان و بوشهر می‌بینیم، رسیده است.

یک نوحه‌خوانی دلنشین

در کنار مرحوم جهانبخش کردی‌زاده، ناخدا عباس هم از پیشگامان و پیشکسوتان نوحه‌سرایی و نوحه‌خوانی در جنوب ایران است که رویداد ملی «بوشهر، حسینیه مقاومت» به پاسداشت تلاش‌ها و خدمات ماندگار او در زمینه ترویج و توسعه آواها و نواهای اصیل بوشهری در نوحه‌خوانی و ستایشگری ائمه اطهار(ع)
برگزار می‌شود.
پژوهشگر و مدیر بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر با بیان اینکه در جنوب ایران و به‌ویژه بندر بوشهر بین توده‌های مردم، ناخدا عباس به نوحه‌سرایی و نوحه‌خوانی مشهور است، به همشهری می‌گوید: ناخدا عباس در یکی از مقالاتش که به مناسبت نخستین سفر دریایی خود نوشته اذعان می‌کند که در سفرهایش چه در اقیانوس هند و چه در دریاهای دیگر هرگاه با توفانی سهمگین مواجه می‌شد رو به درگاه الهی می‌کرد و با دعا نجات می‌یافت.
عبدالکریم مشایخی می‌افزاید: رمز ماندگاری و اصالت نوحه‌ها و نواهایی که از ناخدا عباس برجامانده و هنوز گرم‌کننده محافل عزای امام حسین(ع) است، این است که از عمق وجود و اعتقاد قلبی او نشات گرفته؛ به‌طوری که بیشتر نوحه‌هایی که از اصالت برخوردار است هرگز دچار کهنگی نمی‌شود و بر دل و جان شنونده می‌نشیند.
این پژوهشگر معتقد است، ناخدا عباس از پرکارترین و برجسته‌ترین نوحه‌خوانان بوشهری است و در آهنگسازی نوحه‌ها تبحری خاص داشته تا آنجا که با اجرای فوق‌العاده آنها در بوشهر فصل تازه‌ای برای سینه‌زنی بوشهر گشوده است.

ناخدا عباس، پیشگام نوحه‌سرایی بوشهر

یکی از رموز موفقیت و تأثیرگذاری ناخدا عباس دریانورد، تولید محتوای شعری متناسب با حس‌وحال سینه‌زنی بوشهر و فرهنگ سنتی و بومی این زیست‌بوم و اجرای همزمان آن نوحه در دستگاه‌های موسیقی مختلف بود.
مدیرکل تبلیغات اسلامی بوشهر با بیان اینکه نقش ماندگار و مؤثر ناخدا عباس دریانورد در انسجام و گسترش فرهنگ عزاداری بوشهر در پهنه جنوب از اسناد متقن و مسجل تاریخ بوشهر است، به همشهری می‌گوید: ناخدا دریانورد همچنین به‌عنوان کاپیتان کشتی پرسپولیس که نخستین ناو جنگی خلیج‌فارس در عهد ناصری است و گام‌های تحولی که در نقاط ساحلی و مرزهای دریایی کشور برداشت، به چهره‌ای ملی و حتی جهانی در این
عرصه تبدیل شد.
حجت‌الاسلام محمد قادری با بیان اینکه 71رجب، سالروز فوت این شخصیت به نام روز ستایشگری و نوای آیینی استان بوشهر نامگذاری شده‌است، می‌افزاید: رویداد ملی «بوشهر، حسینیه مقاومت» هم به همین بهانه طراحی شده‌است. راه‌اندازی دبیرخانه گردشگری مقاومت با حضور رئیس سازمان تبلیغات کشور در بوشهر از برنامه‌های جانبی سال گذشته رویداد بود.
به‌گفته او، این رویداد با محوریت تبیین گفتمان مقاومت در آیین‌های دینی برگزار و فراخوان آن در آبان در بخش‌های ادبی، پژوهشی و هنر ‌رسانه‌ها و هیئات
 منتشر شد.