هراس جمعی، خرید هیجانی

لیلا شریف-روزنامه‌نگار

از اواسط هفته گذشته شايعه و اخبار متناقض خروج يك سهامدار بزرگ خارجي توليدكننده روغن از ايران و گران و ناياب شدن اين كالاي مصرفي باعث شده كه مردم به فروشگاه‌ها و مغازه‌ها هجوم بياورند و روغن بخرند. اين در حالي است كه قفسه فروشگاه‌ها پر از روغن است و بازديد ميداني خبرنگار همشهري نشان مي‌دهد روغن در بازار موجود است و ما دوباره شاهد تکرار الگوی رفتاری هستیم که در برخی از بزنگاه‌های اقتصادی از مردم سرمی‌زند. این نحوه برخورد با مسائل ریشه در دلایل مختلف دارد.

دلیل صف‌های طولانی چیست؟
نحوه مواجهه ایرانی‌ها با کمبود کالا در گذر زمان دستخوش تغییر شده است؛ از روزگاری که کالای نایاب را به یکدیگر تعارف می‌کردند، به روزهایی رسیده‌ایم که نگرانی دست نیافتن به یک ماده غذایی، منجر به خالی کردن قفسه فروشگاه‌ها و مغازه‌ها شده است.
بدون شک در این زمین بازی نمی‌توان انگشت اتهام را به سمت مردم نشانه گرفت؛ چراکه هر رفتاری از منظر جامعه‌شناسی ریشه در عوامل مختلف دارد و نیازمند بررسی است، اما در میان تمام اتفاقات مشابه شاید بتوان سکوت مسئولان و خرید هیجانی را به‌عنوان 2موضوع اثرگذار و نقطه مشترک مورد بررسی قرار داد.

اطلاع‌رسانی عقب‌تر از اقدام مردم
نیم‌نگاهی به اتفاقات مختلف که با خرید روزمره مردم در ارتباط است، این واقعیت را عیان می‌کند که دستگاه‌های مربوط اقتصادی مانند وزارت صنعت، معدن و تجارت در اطلاع‌رسانی درباره اتفاقات مشابه همچون کمبود روغن، معمولا چند قدم عقب‌تر از مردم ایستاده‌اند. درحالی‌که در روزهای منتهی به 14دی‌ماه، خبر خروج هلدینگ صافولا، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های صنعتی در عربستان سعودی از ایران و تأثیرش بر بازار روغن خوراکی، در کانال‌های مجازی می‌چرخید، اما اطلاعیه‌های سازمان‌های مربوط همچون انجمن صنفی صنایع روغن نباتی ایران برای جلوگیری از التهاب بازار و شفاف‌سازی‌ وضعیت با تأخیر یک‌هفته‌ای مطرح شدند.

صف روغن نخستین‌ مورد نیست، آخرین هم نخواهد بود
نیم‌نگاهی به اخبار صف‌های طولانی مردم در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که تصمیم برای خرید هیجانی و دل‌نگرانی از کمبود کالا تنها محدود به این روزها نیست و هرگاه که خبر کمبود کالا یا احتمال گران شدن آن به گوش مردم می‌رسد، کم نیستند افرادی که به‌دلیل نگرانی از آینده یا تنها از سر هیجان جمعی ایجاد شده، برای خرید کالا صف می‌کشند.
  ماکارونی: اردیبهشت سال 1401بود که یکباره ماکارونی به محبوب قلب‌های ایرانی‌ها تبدیل شد تا خیلی‌ها چندین بسته از این محصول را خریداری کنند.
  طلا: مرداد سال‌جاری بود که خرافات خرید طلا در 13‌ماه صفر به کمک فروشندگان طلا آمد و مردم را برای خرید هیجانی تشویق کرد.

مردم براساس عقلانیت ابزاری تصمیم می‌گیرند
علیرضا شریفی‌یزدی، جامعه‌شناس و روانشناس اجتماعی: شرح عقلانیت ابزاری بسیار ساده است؛ برای مثال وقتی مردم جنسی را امروز به قیمت 8هزار تومان خریداری می‌کنند، فردا 10هزار تومان و هفته بعد 14هزارتومان، خودبه‌خود به این نتیجه می‌رسند که باید ارزش پول خود را حفظ کنند. در نتیجه آنهایی که نقدینگی بیشتری دارند گرایش به خرید ملک، خودرو، طلا و ارز پیدا می‌کنند و طبقه متوسط برای تهیه اقلام ضروری مثل برنج، حبوبات، آرد، روغن و... به تکاپو می‌افتند. به‌کارگیری «عقلانیت ابزاری» در چنین مواقعی نشان‌دهنده عدم‌آموزش مردم است. مردم ما در نظام تعلیم و تربیت برای مواقع بحران و سختی آموزش ندیده‌اند. متأسفانه ما نتوانسته‌ایم طی سالیان گذشته به مردم آموزش دهیم که «همه درون یک کشتی نشسته‌ایم» و اگر در جامعه فردی بخواهد به‌تنهایی خودش را نجات بدهد، هرگز به منزل و مقصود نمی‌رسد.