قم؛ شهری با بیشترین کتابخانه در دنیا
براساس آمار منتشرشده از سوی یک پژوهشگر، در شهر قم بیش از 100هزار کتابخانه وجود دارد
لیلا شریف- روزنامهنگار
حوزه علمیه قم از اوایل سال1300، این شهر را به پایگاه اصلی برای علمای شیعه تبدیل کرد. این حضور موجب شد که کتابخانههای شخصی و خانگی با هدف مطالعه طلاب هر روز پررونقتر شوند تا جایی که حسین متقی، نسخهشناس و پژوهشگر، شهر قم را بهعنوان «تنها شهر روی کره زمین با بیشترین تعداد کتاب و کتابخانه» معرفی کرد. براساس اطلاعاتی که از این نسخهشناس مشهور در یک کتاب منتشر شده است، باید گفت که حضور طلاب و علمای ایرانی و بینالمللی در قم، این شهر را به پاتوق دوستداران کتابهای مذهبی و فلسفی تبدیل کرده است.
شهری با 25هزار کتابخانه
ماجرای انتخاب شهر قم بهعنوان پرتراکمترین نقطه جهان از نظر وجود کتاب و کتابخانه، مربوط به کتاب «تاریخ شفاهی نسخهپژوهان و فهرستنگاران» است که با همت کتابخانه آیتالله العظمی بروجردی(ره) چندی پیش منتشر شد.
در بخشی از این کتاب 800صفحهای، حسین متقی به آمار و ارقامی استناد کرده که تا پیش از این کمتر مورد توجه قرار گرفته بود: «شهر قم شاید تنها شهر روی کره زمین باشد که بیشترین کتاب و کتابخانه در آن قرار دارد. خاطرم هست زمانی (شاید سال ۲۰۱۲) به شهر قم شهر ۲۵هزار کتابخانه میگفتند. البته بدونتردید این سخنی حداقلی است؛ چراکه به باور بنده شاید بهجرأت بتوان گفت در این شهر دستکم بالای 100هزار کتابخانه(با موجودی 2هزار کتاب به بالا) وجود دارد.»
او در شرح بیشتر این موضوع، افزود: «شما کافی است تصور کنید در شهری که از تمامی شهرهای ایران و ۱۲۰ کشور جهان دستکم 300هزار طلبه مشغول تحصیل علوم دینی است، در حالت کمینه آن اگر بهطور متوسط ۳۰درصد این طلاب فقط 2هزار کتاب داشته باشند، تعداد کتابها حدود ۲۰۰میلیون جلد در شهر قم اختصاصا مربوط به کتب طلاب علوم دینی خواهد بود.»
تبدیل خانه به کتابخانه شخصی
یکی از نکات رایج در میان علما و افرادی که مشغول تحصیل در حوزههای علمیه هستند، داشتن کتابخانههای شخصی مملو از کتابهای مذهبی، فقهی و فلسفی است؛ موضوعی که حسین متقی هم در صحبتهایش به آن اشاره کرده است.
بهگفته این پژوهشگر «جالب است بدانید در این بین حتی کسانی را میشناسیم که در منزل سهطبقه خود حدود 40هزار جلد کتاب دارند. حال شما اگر موجودی کتابخانههای رسمی، مدارس علمیه، صدها مؤسسه تحقیقی و کتابخانه دانشگاهها و پژوهشگاهها و حتی موجودی کتابفروشیها و غیره را هم درنظر بگیرید، ببینید با چه رقم شگفتانگیزی مواجه خواهید شد.»
معروفترین کتابخانههای قم
شهر مذهبی قم، لیست بلندبالایی از کتابخانههای تخصصی و عمومی دارد اما از این میان نام چند کتابخانه بیشتر بر سر زبانها افتاده است:
کتابخانه حضرتمعصومه س
شکلگیری کتابخانه حضرت معصومه(س) -باتوجه به اسناد وقرائن موجود- ازنیمهدومقرن سوم هجری بوده است. براساس اطلاعات ارائهشده در سایت این کتابخانه، برپایی و تأسیس محافل و مدارس دینی با محوریت حرم مطهر و نیز اهدای کتاب از سوی دانشمندان و خیرین، فرهنگ «وقف» را در جامعه گسترش داد و یکی از مصادیق همیشگی آن، تأسیس و تجهیز کتابخانه است.
سال ۱۳۳۱شمسی بود که متولی وقت (مرحوم حاجسیدابوالفضل تولیت) ۱۵۰۰ جلد کتاب (خطی و چاپی) و همچنین آیتالله مرعشی نجفی 500جلد کتاب به این کتابخانه اهدا کردند تا بخشی از نیاز مراجعهکنندگان و پژوهشگران تأمین شود.
امتیاز این کتابخانه نسبت به دیگر کتابخانهها دارابودن آرشیو اکثر روزنامهها و مجلات کشور است. تعداد کتابهای کتابخانه آستانه بالغ بر 65هزار جلد است.
کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی
براساس اطلاعات منتشر شده در سایت این کتابخانه باید گفت در جایگاه نخستین کتابخانههای ایران و سومین کتابخانههای جهان قرار دارد. آیتالله مرعشی نجفی از دوران جوانی و آغاز تحصیلاتش با چشمپوشی از نیازهای ضروری، مانند خوراک و پوشاک، به جمعآوری نسخههای خطی و کتابهای مهم میپردازد. تلاش آیتالله مرعشی موجب شد تا او کتابخانهای شخصی و ارزشمندی ایجاد کند و زمانی که از عراق به ایران مهاجرت کرد این مجموعه غنی را با خود به همراه آورد. آیتالله مرعشی پس از تأسیس یکی از 4مدرسه علمی بزرگ در قم، به نام مدرسه مرعشیه، دست به ایجاد یک کتابخانه کوچک در گوشهای از مدرسه زد. استقبال از این کتابخانه چنان شدت گرفت که در گذر زمان برای گسترش کتابخانه تصمیمگیری شد. به این ترتیب در سال 1349شمسی کلنگ بنای کتابخانهای بزرگ بهدست ایشان برزمین زده شد و این کتابخانه بعد از 4سال یعنی در سال ١٣٥٣ با 16هزار جلد کتاب خطی و چاپی افتتاح شد. در حال حاضر بیش از یک میلیون جلد کتاب چاپی فارسی، عربی، ترکی و اردو بخشی از موجودی مخازن این کتابخانه است.
کتابخانه آیتالله بروجردی
این کتابخانه در سال ۱۳۴۰ شمسی از سوی آیتالله بروجردی افتتاح شد و اکنون بالغ بر ۶۸۱۴ جلد نسخه خطی و 100هزار جلد کتاب چاپی در این کتابخانه موجود است. داستان بناشدن این کتابخانه هم روایتهای خاصی دارد. آیتالله بروجردی ابتدا قصد داشت کتابخانه مستقلی در شهر قم بنا کند اما موفق به این کار نشد. پس از تکمیل بنای مسجد اعظم قم، تعدادی از علما پیشنهاد دادند که کتابخانهای در جوار این مسجد ایجاد شود. آیتالله بروجردی، در سال۱۳۳۸شمسی دستور تأسیس کتابخانه مسجد اعظم را برای استفاده عموم، صادر کرد. این کتابخانه برای آیتالله بروجردی از چنان اهمیتی برخوردار بود که برای ساخت بنا از حسین لرزاده، معمار مسجد درخواست کرد تا محلی برای کتابخانه درنظر بگیرد. به این ترتیب ضلع غربی مسجد تبدیل به کتابخانه مسجد اعظم یا همان کتابخانه آیتالله بروجردی شد. داستان این کتابخانه و سرنوشت آیتالله بروجردی به وصال ختم نشد. آیتالله بروجردی با وجود علاقه خاصی که به این کتابخانه داشت، عمرش کفاف نداد و درست چند روز مانده به افتتاح کتابخانه بهدلیل عارضه قلبی درگذشت.
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
کتابخانههای تخصصی در شهر قم با تکیه بر 2گرایش اسلام و ایران، در راستای تقویت و فعالکردن بحثها و مطالعات تاریخی راهاندازی شده است. کتب کتابخانه تخصصی تاریخ به دورههای تاریخی و مناطق جغرافیایی تقسیم شده است. هدف از ایجاد آن، رفع خلأ پژوهشی در زمینههای تاریخ بود و به همین دلیل در سال ۱۳۷۴شمسی، تصمیم برای افتتاح این کتابخانه اجرایی شد. براساس اطلاعات سایت این کتابخانه باید گفت که«نیت بنیانگذاران این کتابخانه، در حوزه فرهنگ و تاریخ اسلام و ایران پیونددادن رویدادها و وقایع تاریخی آن بوده است. این مجموعه، وابسته به دفتر آیتالله سیستانی است که با نظارت سیدجواد شهرستانی و مدیریت رسول جعفریان اداره میشود.» این کتابخانه با حدود 4هزار جلد کتاب افتتاح شد اما امروز تعداد کتابهای موجود به بیش از 260هزار کتاب در ۱۰۶ موضوع و ۶۳۵۰۱ نسخه دیجیتال میرسد. علاوه بر خریدهای روزانه و خرید سالانه از نمایشگاه بینالمللی کتاب، چندین کتابخانه شخصی خریداری و آثار تاریخی آنها تفکیک شده و در کتابخانه قرار داده شده است.
مکث
انتشارات پررونق در قم
مرور آمار انتشار کتاب در سراسر کشور نشان میدهد که شهر قم در این حوزه هم حرفی برای گفتن دارد. براساس اطلاعاتی که آبانماه سال جاری از سوی علی عموزاده، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم اعلام شد، باید گفت که هر سال به ۱۰ هزار کتاب در استان قم مجوز داده میشود و به این ترتیب، نزدیک به 5/35درصد کاغذ کشور چه تولید داخلی و چه وارداتی در استان قم مصرف میشود و این استان بعد از تهران بیشترین ناشر را بهخود اختصاص داده است. بیشترین چاپخانه بعد از تهران در استان قم مستقر است و بیشترین چاپ کتب دینی در این استان صورت میگیرد. بهگفته نهادهای معتبر و رسمی، این استان بیشترین تولیدات رسانهای و محتوایی در ایران را بهخود اختصاص داده است.