این دستکند های جذاب

    لیلا باقری

در ذهن اغلب ما گردشگری یعنی رفتن به جایی روی زمین که منظره بکر و خوبی داشته باشد؛ حالا یا کویر باشد یا جنگل و... . اما اگر اهل تماشای مکان‌های بکر و خاص باشیم، در دل زمین هم مکان‌هایی برای تماشا وجود دارد؛ مثل غارها و شهرهای زیرزمینی. غارنوردی برای خودش یک ورزش حرفه‌ای محسوب می‌شود و عموم مردم هم امکان رفتن به برخی از غارها را با حضور راهنما دارند. شهرهای زیرزمینی کشف شده هم تونل‌های تودرتویی هستند که تماشایشان نیاز به یک راهنما دارد؛ اگر این راهنما یک باستان‌شناس باشد که چه بهتر. در توضیح شهرهای زیرزمینی هم باید گفت که همه‌جای دنیا وجود دارند و چیزی هستند شبیه همین شهرهای اصلی روی زمین؛ راه‌های دسترسی، مراکز تجمع، اتاق یا واحد مسکونی و... فقط با چیزی که ما در ذهن داریم متفاوت است و کنده شده در دل خاک. در کشور ما یک مجموعه از این شهرها وجود دارد که البته با نام «دستکند» معروف هستند. تعدادی از دستکندها در کاوش‌های باستان‌شناسی پیدا شده‌اند و معلوم نیست چه تعداد دیگری هنوز کشف نشده‌اند. اما تا به حال چند شهرزیرزمینی معروف کشف و تا حدودی کاوش شده است؛ 12دستکند در خمین، یک دستکند معروف در نوش‌آباد از توابع آران و بیدگل، یک دستکند در اراک و یکی در تفرش، یک دستکند معروف در سامن ملایر و یکی در روستای ارزنفود همدان. ما اینجا به شما یک شهر زیرزمینی و یک غار معروف را برای گردش‌های تابستانی معرفی می‌کنیم؛ برای کسانی که عاشق سرک کشیدن به جاهای خاص و عجیب هستند.

نوش‌آباد و شهر زیرزمینی سه‌طبقه‌اش

کافی است بروید کاشان و در همان ورودی شهر سراغ «نوش‌آباد» را بگیرید. راهتان از کاشان جدا می‌شود و به نوش‌آباد هم که برسید، از هرکسی سراغ دستکند یا به قول محلی‌ها «اویی» را بگیرید شما را به ورودی یک شهر زیرزمینی 1500ساله هدایت می‌کنند؛ شهری که در 3طبقه حفر شده و هر طبقه هم با چاه‌هایی به طول 3تا 4متر به طبقه زیرین متصل می‌شود. ورودی این شهر کنار یک آب‌انبار قدیمی است. البته این ورودی به‌تازگی و برای راحتی گردشگران ایجاد شده و ورودی اصلی در جای دیگری و در اختیار کاوشگران است. از کل این شهر 3طبقه تنها بخشی از آن قابل بازدید است. از پله‌های آب انبار که پایین بروید، یک ورودی کوچک کنار در آب‌انبار شما را به تونلی باریک هدایت می‌کند. قطر تونل قد ایستادن یک آدم است و افراد باید قطاری و پشت سر هم وارد شوند. هنوز هم بعد از گذشت قرن‌ها، جای تیشه مردمانی که به شهرهای زیرزمینی پناه آورده‌اند، روی دیواره‌های این شهر پیداست. راهنما برایتان توضیح می‌دهد که این 3طبقه از طریق چاه‌های اتصال به هم راه پیدا می‌کنند و کنار ورودی تمام چاه‌ها هم سنگی گرد مانند سنگ آسیاب هست که برای پوشاندن ورودی بعد از رفتن به طبقه زیرین استفاده می‌شده است. این یعنی مردمان قدیم راه فراری برای خودشان تعبیه کرده بوده‌اند تا اگر دشمن به طبقه اول راه یافت، خودشان را از طریق این راه‌های ارتباطی به طبقات زیرین برسانند و پنهان شوند. جالب‌تر اینکه در نهایت این شهر از طریق‌ چاهی به قنات راه پیدا می‌کند تا در آخرین مرحله فرار، مردم بتوانند خودشان را به خارج از شهر برسانند. در هر دو سمت تونل که مانند راهرو یا خیابان عمل می‌کند، حفره‌های تقریبا مربع‌شکلی وجود دارند که مانند یک واحد ساختمانی هستند؛ با طاقچه‌، نیمکت و... که همه در دل خاک ایجاد شده‌اند. نوع پلان می‌گوید برخی از اتاق‌ها خصوصی و برخی عمومی هستند. یک اتاق بزرگ هم وجود دارد که به اتاق شورا معروف شده جایی که مردم وقت پناه گرفتن در آن تجمع می‌کرده‌اند. در هر واحد معماری‌ای که اینجا به دستکند معروف است یک آبریزگاه یا همان سرویس بهداشتی هم قرار دارد. در بخش دیگری در طبقه اول شهر زیرزمینی حفره مخروطی شکلی هست که از قرار در کاربرد اولیه محل ذخیره گندم بوده و بعدا جایی شده برای دفن زباله‌ها. در سقف طبقه اول به وفور آثاری از ورودی و دهانه چاه می‌بینیم که احتمالا برای حفاری اولیه نیاز داشتند. اما وقتی طبقه اول به بهره‌برداری رسیده تمام ورودی‌ها به وسیله سنگ یا دیگر مصالح دم دست، پوشانده شده‌اند. غیراز ورودی اصلی، ارتفاع تمام قسمت‌های اویی به قد طبیعی یک انسان و بین ۱۷۰ تا ۱۸۰سانتی‌متر است. جالب اینکه این دستکند در 3طبقه هیچ‌گونه مشکلی برای تهویه هوا ندارد و اکسیژن به‌راحتی از طریق چاه‌ها در گردش است. برای تأمین امنیت هم ورودی طوری ایجاد شده که دور از دسترس باشد؛ مثلا در پستویی در زیرزمین خانه یا تنور و... .
ورودی شهر زیرزمینی اویی، چاهی به عمق 4متر است؛ کانال باریک با عرض 50سانتی متر که محال بوده دشمن زره‌پوش بتواند از آن بگذرد. راهی هم برای برگشت وجود ندارد مگر همان راهی که مردم شهر از آن مطلع هستند؛ راه منتهی به قنات. چاه قنات فیض‌آباد هم 27متر زیرزمین است و پله‌های منتهی به آن همه دستکند هستند! قطعا سازندگان این شهر زیرزمینی، از بستر طبیعی زمین آگاه بوده‌اند و می‌دانسته‌اند که این شهر خاک رسی بسیار فشرده‌ای دارد.

یخ‌مراد؛ شگفت‌انگیزترین غار ایران

«یخ‌مراد» پیچ‌درپیچ و زیباست. یک غار زیبا که با بقیه غارهای ایران متفاوت است. مثلا اینکه حتی در فصل گرما هم برای رفتن به غار باید لباس گرم با خودتان ببرید، درحالی‌که در بقیه غارها به‌دلیل اینکه هوا در غار جریان ندارد و بخار آب در هوا زیاد است، هوا درون غار گرم‌تر از بیرون است. اما اول بگوییم چطور به تماشای این غار و زیبایی‌هایش بروید؛ غاری با ارتفاع ۲۶۴۰ متر از سطح دریا. یخ‌مراد در کیلومتر ۶۰ جاده چالوس قرار دارد. بعد از روستای نسا یک پل خواهید دید که شما را به جاده‌ای فرعی هدایت می‌کند. 12کیلومتر که بروید به روستای آزادبر می‌رسید. دهانه غار روبه‌روی روستای آزادبر است و برای رسیدن به آن باید کمی کوهنوردی سبک کنید؛ بخشی پیاده‌روی و بخشی کوهنوردی تا به دهانه غار برسید. سنگ بزرگی در دهانه غار هست که منقش شده به فسیل گونه‌ای از نرم‌تنان. برخی از زمین‌شناسان با استناد به این فسیل می‌گویند، یخ‌مراد 50میلیون سال قدمت دارد و زیر دریا به‌وجود آمده است. برخی هم می‌گویند قدمتش 70تا 230میلیون سال است. علی جوانشاد- غارنورد- در کتاب «غار و غارنوردی» در مورد تاریخ شکل‌گیری به همان فسیل اشاره کرده و نوشته است: «به‌علت وجود فسیلی روی سنگ بزرگی در نزدیکی دهانه اصلی از گونه نرم‌تنان دریایی مربوط به دوره سوم زمین‌شناسی به نام «کاردیتا- KARDITA» این نظریه که غار در حدود 50میلیون سال پیش زیر دریا به‌وجود آمده از صحت بیشتری برخوردار است».

جز این فسیل شگفت‌انگیز، یخ‌مراد پر از قندیل‌های یخی است درحالی‌که غارها معمولا قندیل‌های آهکی دارند. قندیل‌های یخی در انعکاس نور تصاویری بسیار زیبا و خارق‌العاده‌ای خلق می‌کنند. بعد از عبور از دهانه غار که 8متر ارتفاع و 3متر طول دارد، وارد گذری کم‌شیب و سنگلاخی می‌شوید و بعد یک سه‌راهی. مسیر سمت راست بعد از ۲۰‌متر به بن‌بست می‌رسد. مسیر میانی هم بعد از ۵۰ متر به یک پرتگاه ختم می‌شود. مواظب باشید و اگر غارنورد نیستید و مجهز به وسایل مخصوص، نزدیک پرتگاه نشوید. اما مسیر سمت چپ شما را به یک منظره بسیار زیبا می‌رساند. این مسیر ۲۵۰ متر طول دارد و 3 متر ارتفاع از کف زمین و مسیر اصلی غار است. کمی که جلو بروید، با قندیل‌های یخی آویزان از سقف و روییده در کف مواجه می‌شوید. به‌اصطلاح چکنده و چکیده. سقف و کفی پوشیده از یخ و با قندیل‌های آویزان که برخی هم سنگین شده و شکسته و افتاده‌اند. یک‌جور سفره یخی که کوهنوردان به آن، اصطلاح سفره عقد را داده‌اند. هر طرف که سر بچرخانید قندیل‌ها به یک شکل و فرم هستند و تماشایشان هوای درون غار را هرقدر هم سرد باشد، دلپذیر می‌کند.
برای تماشای زیبایی‌های این غار حتما باید کفش مناسب کوه به پا داشته باشید و چراغ‌قوه. بهترین فصل تماشا هم فروردین تا خرداد است که قندیل‌ها در اوج زیبایی خود هستند. بعد از این فصل کم‌کم یخ‌ها شروع به آب شدن می‌کنند و البته این موقع هم برکه و آبشار یخی جذابیت‌های خودش را دارد. بعد دیگر قندیل نخواهیم داشت تا آذرماه که دوباره کم‌کم قطرات آب شروع کنند به یخ زدن. این غار یکی از معدود غارهای چند طبقه است؛ 4طبقه مجزا با اختلاف ارتفاع بیش از ۳۰ متر.

به گفته غارنوردان در گذشته مردم بومی بر این باور بوده‌اند که یخ موجود در اعماق غار برای درمان ناباروری زنان خاصیت شفادهنده دارد؛ و وجود پارچه‌های دخیل بسته شده به دهانه اصلی و درون غار که جا مانده از گذشته است، گواه این ادعاست و شاید نام یخ‌مراد هم به همین دلیل روی این غار مانده باشد.