کوچه‌گرد
پرسه‌زنی و حظ تماشای آجرهای رقصان در رخبام
لیلا باقری
قدم‌زنان به کوچه‌ای پیچیده از خیابان سعدی می‌رسم و رخبام خانه‌ای نقلی مانده از اواخر قاجار، چشمم را می‌گیرد و فکر می‌کنم اصلا ایرانی‌جماعت شاعر و کلمه‌باز به دنیا می‌آید، حتی اگر معمار باشد. شما ببین این معمار ما چه ظریف‌اندیشی بوده که جای وان می‌گفته «آب‌زن»، جای سقف «آسمانه»، جای پاسیو «نورخان» و همین رخبام که دلبری می‌کند؛ لبه تزئینی پشت بام بنا که ترکیبی از «رخ» به‌معنای رخساره و چهره و «بام» است.
غور در اصطلاحات جذاب را با تماشای انواع رخ‌بام‌های
به‌جا مانده در همان کوچه ادامه می‌دهم... می‌گردم دنبال هِرّه‌ای سراسری روی بام بناها که آخرین ابزار فوقانی قَرنیز را تشکیل می‌دهد و دیگر هیچ رخ‌بامی از نظرم دور نمی‌ماند. اگر این اصطلاح قبلا به گوش‌تان نخورده حتما این رقص آجرها در انتهای دیوار و ظرافت بنای خوش‌ذوق را دیده‌اید که رج آخر را زود نزده تا تمام شود و گِل از سر و روی بشوید... که در زدن رج آخر هر بنایی، یک جور بازی کرده با خشت و توی تن دیوار رقصانده‌اش و شده تاجی چشم‌نواز روی سر بنا. اما جدای این زیبایی، کارکردش این بوده که محافظی باشد بین ساختمان و بام تا در امان بماند از گزندِ نم و رطوبت بارش و گردوغبار و حتی مدفوع پرنده‌ها. جالب اینکه می‌شده آجرچینی ساده‌ای باشد اما حواس معمار به چشم رهگذر بوده که در هر جزء زیبایی ببیند، آن‌هم متنوع که تکرار، چشم را خسته می کند و دل را می‌زند.
در یک کوچه ندیدم رخ‌بامی که تکراری باشد. جدای از اینکه اصلا در شهرهای مختلف به‌دلیل نوع اقلیم، شکل‌ها و مصالح و اسم‌های جورواجوری هم دارد؛ مثلا شیرسر در اصفهان، شرفی در یزد، شرفه در تبریز، هره در مناطق خشک، کله‌شیری در گیلان و مازندران یا دامنه برای مناطق کوهستانی و پرباران! این بار که در کوچه‌های قدیمی گشتید به این رج آخر نگاه کنید، شاید شما هم «گُرده‌ماهی» را دیدید، آنجا که آخرین جداره نما و قسمتی از بام را به شکل گرده‌ماهی یعنی منحنی، شکل داده‌اند تا علاوه بر کاهش فرسایش رخبام، به خروج آب، نظم و نسق بدهد. یا «دندانه موشی» که یک لایه آجر رگی رخ‌بامی به‌کار بردند، یعنی همان آجرهای مستطیل شکلی که پهنای آن در نما دیده می‌شود. این لایه آجر در برخی موارد به تنهایی و ساده، گاهی به‌صورت آجرهای مُهری و در بعضی بناها به همراه لایه‌ای از کاشی به‌کار رفته است. این کاشی‌ها معمولا جوری قالب زده شده‌اند که در نما به شکل دندانه موشی دیده می‌شوند و در مواردی که آجر مُهری به‌کار رفته، حالت دندانه موشی تنها به‌صورت نقشی روی آجر به چشم می‌خورد. خلاصه که معمارِ شاعر ما در گذشته اول از همه چقدر حواسش بوده این بنایی را که ساخته با فنی، برای سال‌ها سرپا نگه دارد و این فن را هم ساده اجرا نکرده است، وقت گذاشته تا زیبا و چشم‌نواز شود.
