مسجدی که دانشکده معماری است

موضوع: مسجد حاج‌‌رجبعلی
ویژگی: معماری درخشان  ایرانی-اسلامی
***
هویت تاریخی محله درخونگاه با خشت‌‌های آجری و نقوش بی‌نظیر کاشی‌های مسجد حاج‌رجبعلی گره خورده است. براساس کتیبه‌های نصب‌شده در این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال 1179شمسی بر‌می‌گردد و تا سال 1355شمسی در آن نماز اقامه می‌شده‌است؛ اما پس از مدتی داربست‌های چوبی برای مرمت و بازسازی، مسجد را احاطه کرد. از آن روزها چندین دهه می‌گذرد و هنوز هم این داربست‌ها پابرجاست و از مرمت خبری نیست. به اعتقاد استادان معماری، این مسجد شاهکاری از هنر معماری ایرانی- اسلامی و به‌تنهایی یک دانشکده معماری است و می‌تواند کلاس درس دانشجویان معماری باشد؛ چراکه مسجد حاج رجبعلی، نخستین سقف و گنبد بیضی‌شکل در ایران و تهران را در خود جای داده است. پیداشدن «چاه قرآن» در این مسجد تاریخی نیز از دیگر شاخصه‌هایی است که آن را از مساجد قدیمی تهران متمایز می‌کند. نصرالله حدادی، تهران‌پژوه، می‌گوید: «چاه قرآن در مساجد قدیمی برای گذاشتن قرآن‌های قدیمی پاره‌شده حفر می‌شد. حاج‌رجبعلی کدخدای گذر درخونگاه بود و ارادت زیادی به ملامحمدجعفر شریعتمداری داشت. سال‌ها قبل از انقلاب، این ملا پیش‌نماز مسجد بود. شریعتمداری 2پسر به نام‌های شیخ‌علی و شیخ‌حسن داشت. حاج ملاجعفر شریعتمداری، دختر حاج‌رجبعلی را برای پسر بزرگ‌تر خود، شیخ‌علی، خواستگاری کرد و در اثر این قرابت، این مسجد به‌همراه موقوفاتش وقف نوادگان دختری حاج‌رجبعلی شد تا نسل‌اندرنسل در این مسجد نماز اقامه کنند. برای مسجد 2در ورودی ساخته شده بود. ورودی غربی به شبستان زمستانه و ورودی جدید به شبستان جدید منتهی می‌شود. در تهران قدیم به‌واسطه نبود سیستم تهویه هوا برای برخی مسجدها 2شبستان می‌ساختند؛ یکی شبستان زمستانه که با دیوارهای قطور و روبه‌آفتاب ساخته می‌شد تا نمازگزاران از سرمای زمستان در امان باشند و یک شبستان تابستانه که در سایه ساخته می‌شد و معمولا بعد از ایوان و بدون در ورودی شکل می‌گرفت. مسجد حاج‌رجبعلی از معدود مساجد تهران است که 2شبستان دارد.»
علی شریعتمداری، نوه و متولی مسجد حاج‌رجبعلی می‌گوید: «این مسجد توسط استاد محمدقلی شیرازی، از معماران آن زمان، در طول ۱۷سال ساخته شد. دورتادور مسجد برای اقامت طلاب حجره ساخته شده بود که اکنون چند حجره بیشتر باقی نمانده‌است. دارای ویژگی‌های شاخص معماری و کاشی‌کاری خاص است. در تزیینات و کاشیکاری این مسجد از اشعاری هم استفاده شده بود که چند بیت زیر طاق‌نمای شرقی ایوان هنوز باقی است. من برای بازسازی و مرمت این مسجد آپارتمانم را فروختم و اکنون هم هر زمان پول دستم بیاید، بخش دیگری از آن را مرمت می‌کنم.»
مسجد حاج‌رجبعلی ملحقات دیگری مثل مدرسه و تکیه داشت که با گذشت زمان تخریب شدند. از مدرسه‌ علمیه‌ای که در ضلع شرقی مسجد قرار داشت، تنها یک ایوان با کاشی‌کاری باقی مانده و کلاس‌های درس این مدرسه به خانه مسکونی تبدیل شده است.