اجاره خالصه مستقیم در جیب دولت

  موضوع: فعالیت سراها در سنگلج
  ویژگی: 7سرا در یک محله برای رونق کسب‌وکار
***
سنگلج در تهران قدیم علاوه‌بر بازارچه و کاروانسرا، 7سرا داشت که رونق اقتصادی بسیاری به این محله بخشیده بود. برخلاف اینکه بازارچه‌ها، حالت محلی داشت و مشاغل مورد نیاز اهالی محل مانند نانوایی، میوه‌ و سبزی‌فروشی، کشک‌سابی، ماست‌بندی و حمامی زیر یک گذر جمع بودند و از یک صنف 2کاسب فعالیت نمی‌کرد، مجموعه‌ای از یک شغل که حتی می‌توانست مکمل یا حرفه‌های مربوط به آن شغل هم باشد، در یک سرا گرد هم جمع می‌شدند و فعالیت داشتند؛ مثلا وقتی وارد سرای ملاعلی می‌شویم فقط فرش‌فروش‌ها هستند. اردشیر آل‌عوض، محقق فرهنگ عامه درباره شکل و نحوه فعالیت این سراها می‌گوید: «معمولا سراها متشکل از ده‌ها دهنه مغازه از یک شکل و یک کار در بازار اصلی بودند که با یک در بسته می‌شدند. همچنین علاوه‌بر سرا، سراچه هم وجود داشت که شبیه سرا بود ولي در مقیاس و ابعاد کوچک‌ترکه البته از شغل یکدست برخوردار نبودند. آصف‌الدوله در شرق دروازه قزوین، حاج‌میرزا احمد خوانساری، خالصه یک، 2 و 3 در غرب خیابان دروازه‌نو در علاف‌خانه، معتمدالحرم و میرزاحسین‌بلور در شرق باغ معیرالممالک ازجمله سراهای محله سنگلج بودند. در دوره قاجار هر مکان یا فضایی که به حکومت تعلق داشت، به آن تیول یا خالصه می‌گفتند و جزو اموال دولتی به‌شمار می‌رفت. به همین‌خاطر فردی که آن را اجاره کرده بود باید کرایه‌اش را به دولت می‌پرداخت و خالصه محسوب می‌شد. سرای خالصه یک تا 3 در علاف‌خانه قرار داشت. نکته بامزه‌ای هم درباره کاربرد امروزی اصطلاح علاف اضافه کنيم؛ کلمه علاف برگرفته از علوفه است، ولی چون علوفه‌فروشان آدم‌هایي بودند که سر روستایی‌های بیچاره را که گون و گبره برای فروش آورده بودند، کلاه می‌گذاشتند، به همین دلیل هر آدمی که گیر آنها می‌افتاد، می‌گفت گیر علاف افتادم؟ و مقصودش معطل‌شدن، سرگردان‌شدن و گیج‌شدن توسط علاف‌ها بود. علاف‌ها ساعت‌ها وقت روستایی‌ها را به‌خاطر کسب سود نامتعارف می‌گرفتند.»  در سال1258 تعداد مغازه‌ها در سنگلج 458باب بود و بر پایه آمار نجم‌الملک در سال1342 تعداد دکان‌ها 1416باب بود که خانه بزرگ میرزاابوالحسن‌خان ایلچی، به‌تنهایی 30باب مغازه داشت. پس از ویرانی بخش شمالی محله سنگلج، تعدادی از دکا‌ن‌ها و بازارچه‌های محلی از میان رفتند ولی با توسعه شهری محله سنگلج، کوچک‌شدن مساحت خانه‌ها و از میان رفتن حیاط‌ها و در دوره جدید با چندطبقه‌شدن خانه‌ها و پدیدآمدن
 دکان‌ها و حتی پاساژها، اکنون عدد اماکن تولیدی و توزیعی در محله افزایش یافته و امروز و دیروز محله سنگلج با یکدیگربسیارمتفاوت است.