هر پاتوق به نام یک پاسبان
موضوع: پاتوق‌های محله سنگلج
ویژگی: 9پاتوق در یک محله
***
محله سنگلج در تهران قدیم از 9پاتوق محلی تشکیل شده بود که اهالی و تهرانی‌ها هر کدام از این پاتوق‌ها را به نام یک فرد نامی می‌شناختند. هر پاتوق، بنا و مکان‌های خاص خودش مانند خانه، مسجد، حمام و... را داشت. در دوره مظفرالدین‌شاه پاتوق‌ها تا حدی معنای نخستین خود را که پای عَلَم، جایی که رایت و درفش را نصب کنند یا محل اجتماع لوطیان بود، از دست داد و پاتوق‌ها به نام پلیس مسئول محله نامیده شد. براساس آمار، سال1278 پاتوق نایب‌شعبان، پاتوق نایب‌حسین، پاتوق نایب‌رمضان، پاتوق نایب‌باقر، پاتوق نایب‌محمدعلی، پاتوق نایب‌رضا، پاتوق نایب‌صحبت، پاتوق نایب‌سیدعلی‌اکبر و پاتوق نایب‌وهاب ازجمله پاتوق‌های معروف محله سنگلج بود. نصرالله حدادی، تهران‌‌پژوه درباره هویت این پاتوق‌ها می‌گوید: «در تهران قدیم در محله سنگلج 9پاتوق وجود داشت. این پاتوق‌ها هیچ‌گونه بستگی‌اي به‌معنای اصلی «پاطوق» یا «پاتوغ» نداشت و نامی استعاری بود. پاتوق را امروز به هر محلی که مرکز جمعیت یا کاری باشد اطلاق می‌کنند و همچنین مراکز حزبی و صنفی را هم پاتوق می‌گویند. مثلا زمانی، قهوه‌خانه قنبر پاتوق نانواها بود. بارفروش‌های میدان هم قهوه‌خانه‌ای برای دورهمی خود داشتند. پاتوق نایب‌محمدعلی با 5گذر، 930خانه و 13حمام بزرگ‌ترین و برخوردارترین پاتوق محله سنگلج به‌شمار می‌رفت و پاتوق نایب‌باقر هم با 5گذر و 368دکان، شلوغ‌ترین محل کسب‌وکار بود و از سوی دیگر پاتوق اکبرنایب را هم با 5مسجد و 4تکیه می‌توان پاتوق معنوی سنگلج معرفی کرد. جالب است بدانید در برخی پاتوق‌ها مانند پاتوق نایب‌محمدعلی کالسکه‌خانه وجود داشت. در آن دوران کالسکه برای اعیان و اشراف بود اما درشکه برای عوام‌الناس. چون اغلب رجال و اشراف در محله سنگلج و بازار ساکن بودند و چه‌بسا که اسب و کالسکه‌شان را یک‌جا می‌گذاشتند، بعضی از این پاتوق‌ها، کالسکه‌خانه داشتند. حتی در خانه برخی از این رجال مانند خانه عبدالوهاب‌خان بَدِر(در انتهای کوچه مدرس فعلی) کالسکه‌خانه شخصی وجود داشت.» مسعود نوربخش، نویسنده و تهران‌شناس درباره وضعیت خانه‌ها در پاتوق‌های سنگلج می‌گوید: «محله سنگلج از نظر تراکم مساکن در سال1278 مقام اول را داشت و تعداد خانه‌های آن از 1969باب به 4448باب افزایش پیدا کردند و با احداث 2479خانه در این محله، از رشدی حدود 126درصدی برخوردار شد.»
در همینه زمینه :