وقتی چیزی در گلو گیر می‌کرد مردم به چال‌حصار‌می‌رفتند

   موضوع: گذرهای تاریخی
   ویژگی: معابری که هویت آنها با ماجراهای عجیب تهران قدیم گره خورده است
***
میان محله‌های قدیمی تهران، سنگلج به واسطه نزدیکی به بازار بزرگ تهران بیشترین گذرها را داشته که تاریخچه هر کدام از آنها با ماجراهای خواندنی عجین است. درخونگاه یکی از نخستین گذرهایی به شمار می‌رود که در سنگلج قدیم شکل گرفته است. نصرالله حدادی درباره تاریخچه گذر درخونگاه می‌گوید: «در به‌معنای دشت و خوان به‌معنای آب زیرزمینی است. گذر درخونگاه یا به‌عبارت صحیح‌تر درخوانگاه به‌معنای دشتی با آب زیرزمینی بوده است. گذر درخونگاه در خیابان 15خرداد غربی و کوچه اکبرنژاد امروزی بوده است. این گذر به مرور زمان تخریب شده و تنها بخش کوچکی از آن باقی مانده است.» گلوبندک یکی از مهم‌ترین گذرهای تهران قدیم به شمار می‌رود که میان محله‌های بازار و سنگلج واقع شده بود که امروز به چهارراه تغییر ماهیت داده است. حدادی درباره وجه‌تسمیه گذر گلوبندک می‌گوید: «محدوده گذر گلوبندک در تهران قدیم، پاتوق پزشکان سنتی بوده که مردم را از خفگی نجات می‌دادند. حسن اعظام‌الوزاره قدسی در کتاب «تاریخ صد ساله ایران» نوشته وقتی مردم چیزی می‌خوردند که در گلویشان گیر می‌کرد به حوالی چال حصار می‌رفتند تا توسط افرادی که تبحر خاصی در باز کردن راه گلوی بیماران داشتند نجات پیدا کنند؛ به همین دلیل نام گلوبندک را برای این گذر انتخاب کردند.»
درباره تاریخچه گذر فیلخانه هم روایت‌های مختلفی نقل شده که معتبرترین آنها به دوره ناصری تعلق دارند. حمیدرضا نارنجی‌نژاد، عضو هیأت مؤسس انجمن سنگلج می‌گوید: «گذر فیلخانه در ابتدای بازارچه قوام‌الدوله قدیم و شهید ترخانی امروزی بود. نقل است که جهیزیه دختر ناصرالدین شاه و همسر معیرالممالک را با فیل، اسب و شتر حمل کردند. فیل‌ها جزو هدایایی بوده که هند به دربار ناصرالدین‌شاه پیشکش کرده بود و امکان نگهداری آنها در کاخ شاه نبوده؛ بنا بر این فیل‌ها را به ابتدای بازارچه قوام‌الدوله و کوچه شهید یوسفی امروزی انتقال دادند و با گذشت زمان این بخش از بازارچه به گذر فیلخانه معروف شد.» گذرهای مسقف تهران قدیم حکم سایه‌بان را هم داشته‌اند و زیر سقف آنها بازارچه ایجاد می‌کردند تا مشاغل مختلف شکل بگیرد. گذر قلی که سال‌هاست بین بازارچه معیر، گذر مستوفی و پاچنار محصور شده چنین ویژگی منحصر به فردی داشته و بیش از یک قرن قدمت دارد. به‌گفته نارنجی‌نژاد به‌دلیل اینکه میرزا عباسقلی‌خان بازرگان، پدر مهندس مهدی بازرگان در همین محدوده زندگی می‌کرد، نام میرزا عباسقلی‌خان بازرگان را روی این گذر گذاشتند و به گذر قلی معروف شد.»