تفرجگاه تهرانی‌ها در دوره قاجار
موضوع: دره گاومیشی
ویژگی: طبیعت بکر؛ از یوسف‌آباد تا ده‌ونک
***
در دوره قاجار، یوسف‌آباد در محاصره دره‌های غربی و شرقی بود و باغ‌های سرسبز میرزا یوسف مستوفی الممالک، صدر اعظم ناصرالدین‌شاه بین دره‌ها قرار داشت. دره غربی به دره گرگی شهرت پیدا کرده بود و دره بزرگ‌تر که تا ده‌ونک امتداد پیدا می‌کرد و محل چرای گاومیش‌های آسیاب قدیمی یوسف‌آباد بود با عنوان دره گاومیشی شناخته می‌شد. آنطور که قدیمی‌های یوسف‌آباد نقل می‌کنند و در برخی منابع مکتوب آمده، دره گاومیشی تا قبل از ورود مستوفی‌الممالک به یوسف‌آباد، صرفا مسیر عبور آب‌هایی بود که از قنات یوسف‌آباد جاری می‌شد اما با گذشت زمان سرسبز شد و مستوفی الممالک با بودجه شخصی باغ‌های زیادی در این مسیر ایجاد کرد. جمشید رحمانی‌پناه، می‌گوید: «دره گاومیشی با گذشت زمان پر از باغ‌های انار، انجیر و توت شد و توتستان معروفی که امروز در ده‌ونک وجود دارد داخل محدوده دره گاومیشی بود. توتستان دره گاومیشی بعدها وقف استراحت زائرانی شد که از ده ونک به دره فرحزاد و از آنجا به امامزاده داود(ع) در منطقه کن می‌رفتند.» محدوده دره گاومیشی که از بالای میدان کلانتری کنونی شروع می‌شد و تا ده‌ونک ادامه پیدا می‌کرد در دوره قاجار تفرجگاه تهرانی‌ها بود و خیلی‌ها برای گشت و گذارهای آخر هفته به طبیعت بکر این منطقه پناه می‌بردند. رحمانی‌پناه درباره ماجرای نامگذاری دره شرقی یوسف‌آباد می‌گوید: «برخی اهالی ده‌ونک که به دامداری مشغول بودند، دام‌ها را برای چریدن به دره گاومیشی می‌بردند و 2گاومیشی که چرخ‌های آسیاب قدیمی یوسف‌آباد را به حرکت درآوردند در همین مسیر رها می‌شدند. به همین دلیل دره بخش شرقی یوسف‌آباد که برخلاف دره غربی، آباد و سرسبز بود به دره گاومیشی معروف شد.»
رحمانی پناه درباره روزگار سپری شده دره گاومیشی می‌گوید: «مکانی به نام سر استخر که امروز به میدان کلانتری تبدیل شده در روزگار قدیم جایی برای ذخیره آب قنات یوسف‌آباد بود. وقتی آب از سر استخر جاری می‌شد همه باغ‌های یوسف‌آباد و دره گاومیشی را سیراب می‌کرد اما در دوره پهلوی که تهران توسعه پیدا کرد، قنات‌های یوسف‌آباد یکی پس از دیگری خشک شدند و دره گاومیشی هم از گزند تخریب‌ها در امان نماند.» باغ‌های سرسبزی که در مسیر نسبتا طولانی دره گاومیشی بود از اواسط دهه50 تخریب شد تا روند ساختمان‌سازی در یوسف‌آباد سرعت بگیرد. در همین مسیر محله‌هایی مثل نظامی گنجوی، ونک، توانیر و... شکل گرفته و تونل رسالت را هم روی بقایای دره گاومیشی ساختند. جالب است که محله نظامی گنجوی به‌طور کامل در دره گاومیشی واقع شده است.
