گزارش
جمع‌آوری ماهانه 500تن زباله از جوی‌های شهر
دورریزهایی که به فاضلاب ریخته می‌شوند، بلای جان کارگران هستند
لیلا شریف-روزنامه‌نگار
با قدهای خمیده خود را به کانال‌های زیرزمین می‌رسانند تا رد زباله‌ها و اشیای بی‌ارزش به جا مانده اهالی شهر در آبراه‌ها را پاک کنند. هر بار که تاریکی کانال‌ها کارگرها را می‌بلعد، هراس به شماره افتادن نفس‌ها در دل آنها جای می‌گیرد.
با دلهره‌های همیشگی در میان آب‌های آغشته به فاضلاب، خود را به پیش می‌رانند تا بطری‌های آب معدنی، لاستیک‌های فرسوده، ظرف‌های یکبار مصرف و... را که مسیر آبراه‌ها را سد کردهاند، از زیر زمین تخلیه کنند.
فعالیت کارگرهایی که مسئولیت پاکسازی آبراه‌ها و کانال‌های شهر را برعهده دارند شاید چندان به چشم نیاید، اما هرگونه کوتاهی در حیطه فعالیت آنهاست که می‌تواند تهران را در میان سیل و آب‌گرفتگی‌های شدید غرق کند.
کار کردن در فضای تاریک کانال‌ها و پاکسازی با مشکلات خاص خود همراه است و حتی نفس کشیدن در هوای آغشته به فاضلاب نفس را بند می‌آورد. پاکسازی برخی از کانال‌ها با توجه به وسعت و ارتفاعشان با تکیه بر ماشین‌آلات انجام می‌شود، اما در بیشتر مواقع این کارگرها هستند که باید در میان آب‌های آلوده تن را به آب بزنند.
کم نیستند مسیل‌هایی که پاکسازی آنها تنها با قدهای خمیده و استفاده از سطل‌های کوچک ممکن است. مجید دیری، معاون آبراه‌ها و قنوات شهری اداره کل خدمات شهرداری تهران به خبرنگار همشهری در این رابطه توضیح می‌دهد: «در نقاطی که امکان استفاده از ماشین‌های مکانیکی نیست، یعنی بیشتر داخل کانال‌های درون شهر و فرعی که ورودی کوچکی دارند، از نیروهای انسانی استفاده می‌کنیم. در بسیاری از این کانال‌ها، زباله‌های شهروندان مانع جریان آب می‌شوند.»
تخلیه فاضلاب در آبراه‌ها
به‌گفته دیری «ورودی‌های کوچک به کانال‌هایی با ارتفاع یک‌متر و ۲۰سانتی‌متر و عرض۸۰سانتی‌متر ختم می‌شوند. کارگرها مجبور هستند با قد خمیده در این کانال‌ها حرکت کنند و با سطل‌هایی کوچک رسوب‌ها، لجن‌ها و زباله‌ها را روی زمین بفرستند. در تمام این موارد سختی کار در مسیلی که با فاضلاب تداخل دارد، دوچندان می‌شود.» او در‌مورد ورود فاضلاب‌ها به کانال‌های شهری گفت: «به جز زباله و پسماند ما شاهد ریخته‌شدن فاضلاب در کانال‌ها هستیم که دردسرهای عظیمی به‌دنبال دارد. کارگرها مجبور هستند برای تخلیه زباله‌ها، وارد آب‌هایی شوند که با فاضلاب صنایع و خانگی ترکیب شده است. ما این موضوع را به دادستانی نیز اعلام کرده‌ایم، اما هنوز شاهد هستیم که فاضلاب شهری در مسیر آب‌های سطحی تخلیه می‌شوند؛ حتی شاهدیم که در برخی مناطق به‌دلیل نفوذ ناپذیر بودن خاک که امکان حفر چاه جذبی وجود ندارد فاضلاب‌های خانگی را در نهرها و کانال‌های شهر سرازیر می‌کنند؛ مناطق 19 و 22 با این موضوع درگیر هستند، اما هنوز چاره‌ای برای آن اندیشیده نشده است. در منطقه21 نیز کارخانه‌ها به‌راحتی پساب‌های صنعتی خود را در کانال‌ها می‌ریزند که دردسرساز است. بیمارستان‌هایی هم که تصفیه‌کننده ندارند، این راه را انتخاب می‌کنند.»
دورریزهای دردسرساز شهر
به تمام زباله‌ها، پسماندها و فاضلابی که در آبراه‌های شهر جمع می‌شوند، دورریز گفته می‌شود و این دورریزها شامل مواد و اشیای فاقد ارزش هستند که از جانب شهروندان و صاحبان صنایع، طرد شده و به آبراه‌ها ریخته می‌شوند. دیری در رابطه با طبقه‌بندی انواع دورریزها توضیح داد: «متأسفانه دورریزی در سطح شهر موجب می‌شود که در نهایت این اشیا و مواد به کانال‌های آب منتقل شوند. دورریزهای صنایع، پساب صنعتی، دولتی، گیاهان خشک، نخاله‌های ساختمانی، فاضلاب خانگی و بیمارستانی، مناسبتی و مجرمانه چند دسته‌بندی کلی این مسئله هستند که متأسفانه تمام این دورریزها در نهایت به کانال‌های شهری منتقل می‌شوند و مشکلات عدیده‌ای را برای شهر ایجاد می‌کنند. دورریزهای مجرمانه نیز مشکلی هستند که فرایند پاکسازی آبراه‌ها را بسیار دشوار‌تر کردهاند.» به‌گفته معاون آبراه‌ها و قنوات شهری اداره کل خدمات شهرداری تهران «زمانی که افراد، پساب‌ها و لجن‌های آلوده را در کانال‌ها تخلیه می‌کنند، از نظر قانونی دست به اقدامی مجرمانه زده‌اند. در برخی از ایام سال نیز با توجه به مناسبت‌های خاص مانند سال نو، شاهد افزایش دورریزهای خانگی هستیم. مجموع این دورریزها موجب می‌شود که ما با یکسری مواد غیرقابل استفاده که به داخل کانال‌ها هدایت شده است، مواجه شویم. این مواد غیرقابل استفاده نتیجه‌ای جز آسیب به شهر ندارند.»
از جنازه تا لاستیک‌های فرسوده
هر چند باورش سخت است، اما درست زیر شهر، آنجا که قرار بود آب‌های روان به‌راحتی عبور کنند، در این مسیر لاستیک‌های فرسوده، تشک‌‌های رها شده و... دیده می‌شوند که حتی گاهی جنازه نیز میان آنها پیدا شده است. دیری در رابطه با عجیب‌ترین دورریزهایی که در تهران مشاهده کرده است، گفت: «تشک و مبلمان شهری در کانال‌های آب خیلی دیده می‌شوند و ما حتی جنازه هم در کانال‌های آب تهران پیدا کرده‌ایم. در کنار این موارد ما شاهد هستیم که لاستیک‌های فرسوده خودرو هم به تعداد بسیار بالا از سوی شهروندان و صنایع در کانال‌ها انداخته می‌شوند.»
مناطقی که بیشترین چالش را در مورد دورریزها دارند
اصناف، صنایع، شهروندان؛ 3بازیگری هستند که بیشترین نقش را در دورریزهای شهر دارند: «این 3دسته در طول زمان بیشترین دورریزها را وارد کانال‌ها و آبراه‌های شهر کردهاند. در هر صورت صنایع، اصناف و شهروندان نقش پررنگی در منابع اولیه تولید دورریزها دارند.» دیری با اشاره به نقش‌آفرینی اصناف و شهروندان در آلوده‌شدن آبراه‌ها گفت: «مناطق4و14 از پرچالش‌ترین مناطق در بحث دورریز از سوی شهروندان هستند. پس از آن منطقه12 با دورریزهای اصناف درگیر است و در مرحله بعد منطقه15 دچار مشکل‌آفرینی توأمان شهروندان و اصناف در این حوزه‌هاست.» برخی مشاغل که با مواد شیمیایی سروکار دارند، روغن و مواد شیمیایی را در کانال‌ها می‌ریزند و زمانی که کارگرها برای تخلیه زباله به داخل آب می‌روند، با چهره‌های پوشیده شده از مواد شیمیایی و روغن‌های سوخته به سطح زمین برمی‌گردند: «مشاغلی مانند آبکاری، کارواش، خشکشویی، مراکز نقاشی اتومبیل، تعمیرگاه‌های خودرو و... در این رابطه دردسرساز هستند. حتی برخی از کانال‌ها در منطقه 15با ضایعات کشتار گوسفند و گاو پر می‌شوند. ما در آخرین نقطه پاکسازی نهرها و کانال‌های شهر قرار داریم و این بی‌مسئولیتی‌ها موجب شده تا بیشترین فشار روی کارگرهای این حوزه باشد.»
تخلیه ماهانه 500تن زباله و لجن از کانال‌های آب
به‌گفته دیری «هر ناحیه در شهر تهران روزانه نزدیک به یک کامیون زباله از داخل کانال‌ها تخلیه می‌کند که این میزان از نظر توناژ معادل 500تن زباله و لجن در ماه- معادل 100مترمکعب- در شهر تهران است.» او افزود: این میزان در برهه‌های خاصی مانند فصل تابستان، سال نو و مناسبت‌ها افزایش پیدا می‌کند. هر زمان که در منطقه‌ای ساخت و ساز افزایش پیدا کند، حجم نخاله‌های ساختمانی ریخته‌شده در کانال‌ها نیز روند افزایشی به‌خود می‌گیرد.»
کانال‌هایی که جان می‌گیرند
کار کردن در فضای تاریک و آلوده کانال‌ها و آبراه‌های شهری همیشه ختم به خیر نمی‌شود و گاهی زباله‌های تلنبار شده در کانال، آخرین تصویری است که یک کارگر در ذهنش ثبت می‌کند. کشته‌شدن این دسته از کارگرها داستان تلخی است که هر چند جایی میان اخبار ندارد، اما همچون داغی ناگفته در حافظه شهر ثبت می‌شود؛ مانند 2کارگری که در سال96 در کانال منطقه13 جان باختند: «در سال96 کارگرهای ما مشغول پاکسازی یک کانال در منطقه13 بودند که به‌علت زباله‌هایی که آب‌بند کانال را مسدود کرده بودند، به داخل کانال رفتند، اما زمانی که آب‌بند را باز کردند، حجم آب پشت آب‌بند به حدی زیاد بود که از 6کارگری که به داخل کانال رفته بودند، 2کارگر فوت شدند و جنازه‌هایشان در حوالی منطقه15 و انتهای شهر تهران پیدا شد. در بحث فاضلاب نیز چند سال پیش، گازهای مربوط به فاضلاب جان چند نفر از کارگرانی را که در منطقه19 مشغول فعالیت در کانال‌ها بودند، گرفت. این اتفاق معمولا در کانال‌های سربسته‌ای رخ می‌دهد که امکان جریان هوا در آنها وجود ندارد.»
از زباله‌های رهاشده کلافه‌ایم
کارگران زمانی که دست‌های خود را از دهانه کانال رها و تمام بدنشان را به آب پر از لجن، فاضلاب و زباله آغشته می‌کنند، تازه کارهایشان شروع می‌شود. مهرداد نزدیک به 2دهه است که به‌عنوان کارگر مشغول پاکسازی کانال‌های شهری است. او با گلایه از افرادی که زباله و پسماندها را در داخل کانال‌ها رها می‌کنند از سختی‌های کارش می‌گوید: «مشکلات ما یکی دوتا نیست؛ هر دفعه یک مسئله‌ای داریم. الان یکسری کانال‌ها هستند که پر از فاضلاب شده‌اند، از ترس جان‌مان مجبوریم که با اکسیژن داخل کانال برویم.» مهرداد بعد از 5ماه نتوانسته است حقوق خود را از پیمانکار دریافت کند، اما هر روز برای پاکسازی یک کانال و آبراه و به‌منظور نجات شهر کمر همت می‌بندد: «دردسرهای اصلی برای کانال‌های سربسته‌است. ارتفاع این کانال‌ها یک‌ونیم تا 7 متر است، کارگر با طناب و دبه، زباله‌ها را به بالا می‌فرستد. خطرات کار ما خیلی زیاد است؛ مثلا برادرم چند وقت پیش توی یک کانال آب رفت و گاز فاضلاب او را گرفت؛ طوری‌که بیچاره کارش به بیمارستان کشید و هنوز هم ریه‌هایش مشکل دارد.» کانال‌های شهر مملو از زباله‌ها و اشیای بی‌ارزش، بی‌مسئولیتی گروهی از شهروندان تهرانی را نشان می‌دهند، هر بار که یک زباله کوچک، یک کالای فرسوده و... راهی مسیل‌ها و آبراه‌ها می‌شوند، این کارگرهای شهرداری هستند که باید بار مسئولیت را به دوش بکشند تا مبادا در بزنگاه‌هایی، این دورریزها منجر به‌وقوع فاجعه شوند.
در همینه زمینه :
