گزارش
کسب‌وکار میلیونی در زیر زمین
چگونه دستفروشان، مترو را قرق کرده‌اند؟
لیلا شریف-روزنامه‌نگار
برایشان زیرزمین و روی زمین فرقی ندارد، هر جا که فضایی رایگان برای فروش کالایی مهیا باشد، خود را به آنجا می‌رسانند تا از طریق دستفروشی برای خود مشتری جذب کنند.
از پیاده‌روهای شهر گرفته تا واگن‌های شلوغ مترو، همه جا ردشان را می‌بینید و همانقدر که با قرار‌گرفتن در گعده‌های خاص، بخشی از پیاده‌روهای شهر را به نام خود زده‌اند، واگن‌های مترو نیز در تصرف‌شان است و هر کدام یک خط مترو را به شکل غیررسمی و غیرقانونی به‌عنوان محل کار خود سند زده‌اند؛ خطوطی که از صبح خروس‌خوان تا آخرین ساعت فعالیت مترو در تصرف‌شان است و بدون پرداخت مالیات و هزینه‌ای از آن کاسبی می‌کنند.
در میان شلوغی‌های مترو و درست زمانی که مسافران خود را با مشقت در میان واگن‌های مترو جای می‌دهند، دستفروشان ثابت خطوط هم خود را به داخل واگن می‌رسانند، کالاهای جای‌گذاری شده در میان کیف‌ها و چمدان‌هایشان را از میله‌های مترو یا شانه‌هایشان آویزان می‌کنند تا از ویترین‌های رایگان برای فروش محصولات خود استفاده کنند.
تکنیک‌شان ساده اما گیراست؛ می‌روند بازاربزرگ، جنس‌های متنوع، ارزان و براساس نیاز روز مردم را عمده می‌خرند و با کشیدن سودی بالا در مترو می‌فروشند؛ قیمت‌هایی که گاهی از مغازه‌های سطح شهر هم گران‌تر است. این وسط تلاش دارند لباس‌شان ساده و قیافه‌شان کمی ترحم‌انگیز باشد تا فروش‌شان بالا برود.
فروشندگی بدون پرداخت اجاره و مالیات
پیر و جوان با دستگاه‌های کارتخوان در دست، خطوط مترو را بالا و پایین می‌روند تا هر زمان که یک خریدار، نداشتن پول نقد را بهانه کرد، با نشان دادن دستگاه کارتخوان راه را برای فروش محصولاتشان هموار کنند.
دستفروش‌ها بدون پرداخت اجاره، مالیات و با استفاده از ابزارهایی همچون کارتخوان یا حتی کارت به کارت‌کردن، کار خود را هر روز بیشتر از قبل توسعه می‌دهند و در کمال تعجب گاهی کالاهایشان را از نظر قیمت، شانه به شانه کالاهای موجود در مغازه‌ها به فروش می‌رسانند.
فرزانه که گاهی از دستفروشان خرید می‌کند، به همشهری می‌گوید: «من معمولا تلاش می‌کنم که خیلی سمت دستفروش‌های مترو نرم اما خب گاهی هم پیش می‌آد و از اونها خرید می‌کنم، هر وقت هم چیزی خریدم بعدش پشیمون می‌شم، چون قیمت‌هاشون مثل دستفروش‌های توی خیابون، فرقی با این صفحه‌های اینستاگرامی و مغازه‌ها نداره.»
استفاده رایگان از فضای شهری موجب شده است که هر روز تعداد بیشتری برای کاسبی در متروی تهران راهی خطوط شوند؛ چرا که عدم‌پرداخت مالیات، اجاره و... موجب می‌شود تا دستفروشان از سود قابل توجهی بهره ببرند. پژوهشی که در‌رابطه با دستفروشی منتشر شده است، این موضوع را تأیید می‌کند. این پژوهش «استقلال کاری، عدم‌نیاز به مهارت و سرمایه خاص، فرار از اجاره و مالیات، سبکی کار و درآمد مناسب» را به‌عنوان جذابیت‌های دستفروشی ذکر کرده است.
استخدام فقط با سابقه کار
دستفروشی به چنان بازار پررونقی تبدیل شده است که گاهی آگهی‌های استخدام دستفروشان سر از اپلیکیشن‌های آگهی اینترنتی در می‌آورد و جست‌وجوی کلمه «استخدام دستفروش» ناگفته‌هایی از پشت پرده دستفروشی در خیابان‌ها و متروهای شهر را عیان می‌کند و در کنار افرادی که از سر نیاز به این شغل روی آورده‌اند، کم نیستند افرادی که از این راه درآمدهای بالایی کسب می‌کنند.
بیشتر آگهی‌ها خواهان استخدام دستفروشی با سابقه کاری حداقل یک سال هستند و با گشت و‌گذاری در میان آگهی‌ها مشخص می‌شود که تنها دستفروش مترو نیازمند سابقه کاری نیست اما فروشندگان این بخش از شهر هم مافیای خود را دارند تا جایی که فروشندگان یک خط مترو اجازه حضور فروشندگان جدید یا فروشندگان خطوط دیگر را نمی‌دهند.
مرجان یکی از شهروندانی است که تقریبا هر روز از مترو استفاده می‌کند. او در یکی از سفرهای خود شاهد درگیری چند دستفروش بر سر محل فروش بود: «من معمولا از مترو استفاده می‌کنم و یک روز وقتی می‌خواستم سمت بهشت‌زهرا برم، با صحنه عجیبی مواجه شدم. حوالی ایستگاه خزانه در خط یک، دستفروشی برای فروختن گل وارد قطار شد و همان لحظه چندتا از دستفروش‌ها با خشم به او حمله کردن و از مترو انداختنش بیرون. می‌گفتن تو حق نداری وارد خط ما بشی و اینجا محدوده کاری ماست.»
حضور پررنگ زنان میان دستفروشان مترو
در روزهای اخیر شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل پژوهشی در رابطه با دستفروشی در ایران با تمرکز بر دستفروشان تهرانی منتشر کرد که اطلاعات جالبی در رابطه با دستفروشان در معابر و مترو عیان می‌کند.
نیم‌نگاهی به دستفروشان مترو، گویای این واقعیت است که بخش زیادی از این دستفروشان را زنان تشکیل می‌دهند؛ موضوعی که از طریق پژوهشی با عنوان «بررسی علل دستفروشی زنان در شهر تهران» نیز مورد تأیید قرار می‌گیرد. این پژوهش، نشان می‌دهد که اکثر زنان دستفروش مورد مطالعه در سنین جوانی قرار دارند و علاوه بر آن زنان متأهل در بین افراد مورد مطالعه درصد بالایی را به‌خود اختصاص می‌دهند.»
در بخشی از این پژوهش به سطح تحصیلات افراد مورد مطالعه نیز اشاره شده است. آمارها نشان می‌دهند که زنان فعال در این بخش از نظر سواد و تحصیلات در رتبه خوبی قرار دارند. مطالعه دیگری تحت عنوان«کنکاشی در پدیده دستفروشی زنان در متروی کلانشهر تهران» ، نشان می‌دهد که «اغلب دستفروشان را مهاجران جویای کار تشکیل می‌دهند که از روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ کشور به تهران آمده‌اند. نکته قابل توجه دیگر، تحصیلات نسبتا بالای این افراد است، به‌طوری که نزدیک به 69درصد آنان دارای مدرک تحصیلی دیپلم و بالاتر هستند.»
این پژوهش‌ها که از سوی شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهرداری تهران جمع‌آوری شده‌اند، به این موضوع اشاره دارند که عمده دستفروشان زن مترو را گروه‌های سنی جوان، تحصیلکرده، اغلب مهاجر، متأهل و سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند و مهم‌ترین دلیل انتخاب این فعالیت از طرف آنها، نداشتن سرمایه کافی و عدم‌یافتن شغل در بخش رسمی است. پژوهش دیگری نیز به رده سنی دستفروشان زن پرداخته و اعلام کرده که اکثر زنان شاغل در این بخش را افراد بین سن 24تا 35سال تشکیل می‌دهند. حضور پررنگ دستفروشان به‌خصوص زنان دستفروش در مترو ریشه در دلایل مختلفی همچون امن‌بودن محیط مترو، انعطاف‌پذیری، پاره‌وقت‌بودن، عدم‌نیاز به سرمایه کلان و... دارد و این ویژگی‌ها موجب شده است تا زنان، دستفروشی را به‌عنوان شغل خود انتخاب کنند و در خطوط مترو شاهد حضور پررنگ آنها باشیم.
مکث
چرا دستفروشان مترو باید ساماندهی شوند؟
سعید بیگی، مدیرعامل شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران: در تمام تهران نزدیک به ۱۰ هزار دستفروش فعال هستند و براساس آماری که شرکت مترو به‌طور تقریبی اعلام کرده است، نزدیک به ۲۰ هزار دستفروش در مترو وجود دارد، متأسفانه تعداد دستفروشان غیرواقعی که ازسوی افرادی استخدام می‌شوند در مترو بسیاربالاست. افزایش دستفروشان مترو موضوعی است که مورد انتقاد برخی مسافران قرار می‌گیرد. یک جلسه با دوستان مترو داشتیم و اصرارشان این است که خودشان دست به ساماندهی بزنند و ماموریتی به ما ابلاغ نشده است. مترو الزامات خاص خود را دارد. دستفروشان مترو نیز می‌توانند در درگاه مجوز ملی ثبت‌نام کنند. شناسنامه‌دار‌شدن منجر به این می‌شود که فعالیت دستفروشان نظام‌مند و قابل کنترل باشد. دستفروشی شغل غیررسمی است اما می‌خواهیم به این شغل رسمیت بدهیم، منظور از رسمی‌شدن این نیست که هر کسی، در هر نقطه‌ای که خواست کالایی را بفروشد. این کار به‌دلیل خواسته مجلس و دولت انجام می‌شود و شهرداری تهران به‌صورت آزمایشی به دولت کمک می‌کند. براساس پژوهشی که دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به سفارش شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر انجام داد، مشخص شده است که راه‌حل دستفروشی، رسمیت‌بخشیدن به این کار است. شهرداری با افرادی مواجه است که دستفروشی می‌کنند و هیچ اطلاعات هویتی از آنها وجود ندارد. ما نمی‌دانیم که چه تعداد دستفروش و چه تعداد مغازه‌دار هستند، وقتی دستفروشان شناسایی شوند در گام اول می‌توان دستفروش واقعی را از مافیا جدا کرد. درصورت داشتن اطلاعات درست ما برنامه‌ریزی می‌کنیم که برای چه تعداد دستفروش در کدام نقاط شهر باید غرفه ایجاد کرد. در همین راستا با تکیه بر زمین‌های در دست شهرداری و وزارت راه و شهرسازی، دست به احداث بازارهایی که محل عبور مردم باشد، زده‌ایم. رسمیت‌بخشیدن به دستفروشان چاره کار است، براساس برنامه‌ریزی انجام شده، تلاش کردیم تا با ثبت نام دستفروشان در درگاه مجوز ملی، مسائل دستفروشان را رفع و رجوع کنیم. درصورت ثبت‌نام دستفروشان در درگاه مجوز ملی، شناسه یکتا به آنها داده می‌شود، در گام بعدی تمام دستگاه‌های کارتخوان غیرمجاز به وسیله وزارت اقتصاد جمع‌آوری می‌شود و دستگاه‌های کارتخوان دستفروشانی که ثبت‌نام کرده‌اند، با یک بارکد کار می‌کند، این مراحل در حال پیگیری است. نکته بعدی این است که دستفروشان بیمه می‌شوند اما مالیات از آنها گرفته نمی‌شود. این یک فرصت برای شهروند ایرانی است و از این طریق مشکلات مافیا، اتباع بیگانه غیرمجاز و...حذف می‌شود. بهره‌بردار مجوزها، خود افراد هستند و نمی‌توانند مجوز خود را به فرد دیگر بدهند. فراموش نکنیم که این طرح در زمانی به شکل درست و کامل اجرا خواهد شد که تمام شهرها دست به چنین کاری بزنند. ظرفیت ما در تهران محدود است و اگر بیشتر از ظرفیت درخواست داشته باشیم، مجبور می‌شویم که برای دستفروشان به شکل آنلاین دست به زمانبندی بزنیم. تمام پرداخت در سامانه الکترونیکی انجام می‌شود تا مبلغ اضافه دریافت نشود. از سوی دیگر افراد می‌توانند غرفه را رزرو کنند. در حال حاضر برخی از دستفروشان برای آنکه جای خود را از دست ندهند، در آن محل می‌نشینند تا کسی آن را تصرف نکند.
