چرا خرپاهای چوبی بعد از 100 سال هنوز سرپا هستند؟

 لیلا باقری

به سقف‌های چوبی که حالت شیروانی ساخته می‌شوند، «خرپا» می‌گویند. نمونه‌اش را حتما در تکایای قدیمی دیده‌اید‌؛ مثلا سقف بازار تجریش. سقفی سنتی در معماری قدیمی ما که به وسیله تنه درختان درست می‌شود؛ درختان محکمی که بیشتر از 100سال، سالم و سلامت خرپا را سرپا نگه داشته‌اند. گواهش هم قدمت خانه‌ها و تکایای قدیمی که تاریخچه‌شان خبر از پایداری چوب‌ها و راز جالب خورده نشدن‌شان توسط موریانه‌ها می‌دهد؛ مانند سقف تکایای بالا و پایین، بوعلی، دزاشیب و... در محله‌های شمال تهران. سقف‌هایی کار دست استاد حسن و استاد حسین خرپاکوب.

راه و روش آماده کردن چوب برای ساختن خرپایی مطمئن در گذشته جالب و خواندنی است. اول اینکه تنه درختان را از بین درختان چنار، تبریزی گردو و... انتخاب می‌کردند. بعد از بریدن درخت‌های بلند، شاخ و برگ تنه را می‌کندند و آن را صاف و تمیز می‌کردند. اغلب هم این بریدن تنه در پاییز انجام می‌شد و همان وقت تنه‌های صاف را زیر انبوهی از برگ درختان خزان‌زده می‌خواباندند تا نخستین برف زمستان. زمستان که می‌شد تنه‌ها را از زیر برگ‌ها درمی‌آوردند و در انبوهی از کود گاو و گوسفند- بیشتر گاو- می‌گذاشتند و روی کودها هم خاک می‌ریختند تا الوارها کاملا مدفون شوند؛ یعنی تنه‌ها برای آماده‌سازی دو بار مدفون می‌شدند. با این تفاوت که بار دوم خیلی طولانی‌تر از بار اول بود. این بار تنه درختان را بعد از یک تا یک سال و نیم از زیر خاک و کود بیرون می‌آوردند و بررسی می‌کردند کدام تنه سالم است. تنه‌های ضعیف و ناسالم کرم می‌گذاشتند و هرکدام کرم نزده بود، یعنی سالم و مقام بود و مناسب ساختن خرپا.

بعد از مرحله بیرون کشیدن تنه‌ها از کود، وقت روغن‌مالی الوارها می‌رسید که این هم در دو مرحله صورت می‌گرفت. بار اول به آنها روغن «منداب» می‌زدند؛ روغن گیاهی بومی در ایران که اغلب  در نواحی شمالی و اطراف دریای خزر مانند گیلان، مازندران، کرمانشاه، آذربایجان، تهران و... می‌روید. ضد‌سرطان بودن و تقویت سیستم ایمنی از بارزترین خاصیت‌های این گیاه است اما گویا سیستم ایمنی درخت را هم تقویت می‌کند که در گذشته تنه را آغشته به روغن منداب می‌کردند! مرحله بعدی روغن‌مالی برای جلا بود و پیدا شدن نقش و نگارهای چوب. برای این کار تنه درخت را آغشته به روغن بزرک می‌کردند. بزرک‌مالی آخرین مرحله بود و روغن که خشک می‌شد و نقش و نگار تنه پیدا، آماده بود برای نصب خرپا. با این روش‌ها در اصل چوب اشباع می‌شد تا مقاومت بیشتری پیدا کند و برای سال‌های زیادی سالم بماند.

خرپاکوب به وسیله این چوب‌ها و هنری که داشت، سقف‌های زیبایی می‌زد و سقف گاهی چوب‌هایی به‌عنوان ستون داشت و گاهی نداشت؛ مثلا تکیه پایین جزو 3تکیه‌ای است که پایه ندارد و سقف آن به وسیله خرپاکوبی ایجاد شده. اما تکیه بوعلی 4ستون چوبی دارد که گفته می‌شود به‌معنای 4رکن اسلام است. در روش خرپاکوبی هرچه به سقف نزدیک‌تر می‌شویم از میزان بار و سنگینی کم می‌شود و سقف سبک‌تر. درواقع سعی بر این بوده که سنگینی رو به پایین و روی دیوارها باشد و نه بالای سقفی که مثل سقف شیروانی شیب دارد.