در چوبی کاروانسرا شبانه در آتش سوخت

   موضوع: کاروانسراهای سنگلج
   ویژگی: معماری خاص و تردد مسافران
***
همسایگی با محله بازار تهران باعث شده بود سنگلج محل تردد مسافران بی‌شماری باشد؛ چه آنهایی که برای دادوستد به تهران می‌آمدند و چه آنها که برای استراحت، شب ماندگار می‌شدند وکاروانسرا را برای اتراق انتخاب می‌کردند.
سنگلج کاروانسرا کم نداشت؛ به‌خصوص در محدوده دروازه محمدیه چندین کاروانسرا وجود داشت. این کاروانسراها مشهورترین کاروانسراهای سنگلج بودند؛ کاروانسرای حاج میرزا حسن در نزدیکی دروازه محمدیه و کاروانسرای میرزا موسای وزیر که در مرز محله بازار و شمال دروازه محمدیه ساخته ‌شده بود. البته در نزدیکی دروازه گمرک هم کاروانسرایی بود که به محله سنگلج منتهی می‌شد. از آنجا ‌که کاروانسراها محل اتراق مسافران و چهارپایان بود و مسافران آنجا ساکن می‌شدند بیشتر در اطراف محله‌ها و در نزدیکی دروازه‌های شهر ساخته می‌شدند.
اردشیر آل‌عوض، محقق فرهنگ عامه درباره کاروانسراهای این محله می‌گوید: «از کاروانسراهای سنگلج چیزی باقی نمانده است، اما کاروانسرایی در سنگلج در محدوده بازارچه شاپور قرار داشت که قبلا صنف سماورسازها آنجا فعال بودند و در حال حاضر صنف کفاش‌ها آنجا مشغولند. سمت بازارچه قوام‌الدوله، نرسیده به باغ معیر نیز کاروانسرایی بود که آنجا هنوز هم صنف کفاش‌ها کسب‌وکار می‌کنند؛ البته اکنون دیگر به شکل آن کاروانسرایی که قبلا بود، نیست.
در نزدیکی گذرقلی هم کاروانسرایی وجود داشت که مالکش به‌دلیل اینکه ملکش ثبت ملی نشود و بتواند تخریبش کند، شبانه درچوبی‌اش را آتش می‌زند و دور تا دور حجره‌هایش را سیمان می‌کشد. الان آنجا در آهنی نصب ‌و به خانه مهاجران و اتباع مبدل شده است. متأسفانه تلاش‌های ما هم برای احیای دوباره بنای آن نتیجه نداده و مالک حاضر به همکاری نیست. در چوبی و فضای کاروانسرا بسیار قدیمی و جالب بود.»
آل‌عوض، تهران‌پژوه درباره اهمیت کاروانسراها در محله‌های قدیمی مثل سنگلج می‌گوید: «این بناها علاوه بر آنکه برای استراحت کاروان‌ها و مسافران در بین راه و مبادله کالا درون‌شهر ایجاد می‌شدند، ازنظر معماری نیز بسیار باارزش بودند؛ برای نمونه اگر بخواهم یکی از خلاقیت‌های معماری در این بناهای بزرگ درون‌شهری را مثال بزنم، باید از دروازه‌های کاروانسرا بگویم.
کاروانسراها ورودی‌های باریک‌تر و خروجی‌های بزرگ‌تری داشتند. این موضوع دلیل داشت؛ برای اینکه  چهارپایان اغلب بار زیادی داشتند و از این رو در زمان ورود آرام‌تر حرکت می‌کردند، ولی در زمان خروج از کاروانسرا باری نداشتند پس ممکن بود حیوان تندتر حرکت کند و گاهی به‌خاطر ازدحام جمعیت به‌قول‌معروف رم کند؛ درنتیجه خروجی کاروانسراها را عریض‌تر می‌ساختند تا فضا بازتر و تردد راحت‌تر باشد.»