وسترن فارسی از رباط‌کریم تا کانزاس

علیرضا محمودی

وسترن، آمریکایی‌ترین گونه سینمایی در میان تولیدات تاریخ هالیوود است. ژانری که بیشترین تأثیر را روی سینما‌های ملی گذاشت. در تاریخ سینما‌های ملی همه کشور‌ها نمونه‌های مستقیم و غیرمستقیمی از شمایل‌ها، الگو‌ها و روایت‌های سینمای وسترن را می‌توان یافت. سینمای کشور‌های ایتالیا، آلمان‌غربی، ژاپن، هند و ترکیه در تاریخ خود نمونه آثاری دارند که همه وجوه سینمای وسترن در آنها قابل تشخیص است. در سینمای ترکیه صدها نمونه از تلاش فیلمسازان سینمای ملی کشور همسایه موجود است که در آنها تلاش شده تا فیلمی وسترن برای مصرف مخاطبان سینمای ملی فراهم شود.
در سینمای ایران نیز از نمونه‌های مستقیمی چون تک‌تازان صحرا و دشت‌سرخ که شمایل‌ها، الگو‌ها و روایت از سینمای وسترن گرته‌برداری شده تا نمونه‌هایی چون آثار امان منطقی و فیلم سایه‌های هجوم احمد امینی که در بستر فیلم تاریخی و فیلم جنگی از روایت و الگو‌های روایی سینمای وسترن استفاده کرده‌اند می‌توان مثال زد.
اما آنچه بیش از تعداد و کیفیت وسترن‌سازی‌ اهمیت دارد، اعتماد به نفس و توانایی تخیل و تجسم روایی و فنی است که سینماهای ملی در برابر پدیده سینمای جهان‌گیری همچون وسترن از خود بروز داده‌اند. سینمای ایتالیا، وسترن را چنان از خود کرد که گویی وسترن اسپاگتی سری از وسترن آمریکایی سوا دارد. جی وسترن(وسترن ژاپنی) و وسترن کاری (وسترن هندی) بیش از آنکه الگوبرداری صرف محسوب شوند، تلاش‌های صنعتی برای تعویض بسته‌بندی در مسیر تولید فیلم‌های ژاپنی و هندی بوده‌اند. این نمونه‌ها قدرت سینما‌های ملی را توضیح می‌دهند که در برابر حضور و گسترش سینمای وسترن انواع واکنش‌ها را در زمانه خود بروز دادند.
سینمای ملی ایران در برابر نمایش انبوه وسترن‌ها مانند اغلب سینما‌های محدود و فقیر که سعی می‌کنند بازتولید سینمای موفق غیربومی را تنها در بازسازی الگوهای روایی تجسم کنند، پیش نرفت. برخی فیلم‌های روستایی، برخی اکشن‌های تاریخی و برخی فیلم‌های جنگی ایرانی الگو‌های روایی وسترن را بازتولید کردند و همه تلاش تولیدات این بود که بیشتر بخشی از چرخه فیلمسازی رایج دوران خود باشند تا یک اثر متمایز. این آثار بیرون از جریان تولید نشده‌اند. این میزان وابستگی به جریان روز فیلم‌های موفق به‌خاطر محافظه‌کاری ریشه‌داری است که هدفش از تولید تنها استفاده از فروش است نه تداوم تولید. وسترن نساختن عیب نیست، نشان‌دهنده درون صنعت سینمای ملی و بی‌پشتوانگی فرهنگی و اقتصادی است.
در تاریخ سینمای ایتالیا اوج توانایی تولید همزمان با آغاز ساخت وسترن‌های اسپاگتی است و در سینمای ایران در اوج دوران مصرف فیلم ایرانی، تنوع ساخت، زمینه بروز وسترن فارسی را میسر می‌کند.
رویکرد سینمای ملی ایران با سینمای وسترن می‌تواند نمونه جالبی برای بررسی این موضوع باشد که سینمای ملی ایران چرا اعتمادبه‌نفس فرهنگی ندارد و همه‌‌چیز به کمبود اسب و کلاه و شش‌لول برنمی‌گردد.