آ‌ب‌ برای گردن‌کلفت‌ها بود

نصرالله حدادی؛ تهران‌شناس

تصفیه‌خانه آب تهران در اراضی جلالیه در سال ۱۳۳۴ راه‌اندازی شد و لوله‌کشی آب به تمام نقاط تهران، تقریبا در سال ۱۳۴۰ تکمیل شد. هر جا آب و لوله‌کشی رفت، توسعه و بسط شهر نیز به آن نقطه رسید.
سیستم لوله‌کشی آب تهران از سال 1334شروع شد، اما رساندن آب لوله‌کشی به خانه‌ها تا سال 1340طول کشید. تا قبل از آبرسانی از طریق لوله‌کشی، مردم از گاری آب شاهی برای آشامیدن و مصارف عمومی استفاده می‌کردند. آب جوی‌ها نیز به آب انبارهای خانگی می‌رفت. رطوبت حاصل از این آب‌انبارها و آلودگی آب، بیماری‌های روماتیسم یا سالک ایجاد می‌کرد. آب از سر کوچه با «تنبوشه» و لوله‌های سفالین وارد خانه‌ها می‌شد. یک نفر باید سر آب‌انبار می‌نشست تا هنگامی که آب‌انبار پر می‌شد داد بزند و به میرآب اطلاع دهد تا بلافاصله تنبوشه را ببندد که آب‌انبار سرریز نشود.
 جعفر شهری، در جلد پنجم کتاب «تهران در قرن سیزدهم، زندگی و کسب‌وکار»، از اصطلاح آب روز و آب شب نام می‌برد. طبق نوشته‌های جعفر شهری، آب روز متعلق به فقرا بود و کم‌بضاعت‌ها و بی‌خبران از رمز و رموز آب‌خواهی. اول شب برای کم‌بده‌ها و چانه‌بزن‌ها و بَدبده‌ها با این کلام که آب این مرتبه کم است و زودتر حوض‌ها و آب‌انبارهای‌تان را پرکنید. آب آخر شب متعلق به پول‌بده‌های محل و گردن‌کلفت‌ها  و سبیل‌کلفت‌ها و آژان‌ها و قزاق‌ها و... بود. وقتی هم آخر شب می‌شد و آب‌انبارها پر شده بود، میرآب‌ها با خیال راحت می‌توانستند کاسبی کنند.»
حمامی‌ها مشتریان پروپا قرص میرآب‌ها بودند. صاحبان آب‌انبارهای عمومی مشتریان دیگری بودند که در رقابت با حمامی‌ها، آب بیشتری را طلب می‌کردند تا آب‌انبارهای خود را پر کنند، اما این ولع تمام‌نشدنی بود تا آنجا که جعفر شهری نوشته: «از مشتریان پروپاقرص این میرآب‌ها اول حمامی‌ها بودند و دوم آب‌انبارهای عمومی که هر قدر هم آب داشتند باز کم‌شان می‌آمد. لذا با سخنانی مانند حمام‌ها و آب‌انبارهای عمومی واجب‌تر هستند، دست میرآب باز می‌شد که یکسره آب‌بند بکند و رشوه بیشتری بگیرد و از قبل این راه سودی بیشتر عایدش شود.»