مذاکره با همسایه‌ها برای نجات فوک‌ها

الهام مصدقی‌راد- روزنامه‌نگار

سال ۲۰۰۸ وقتی تعداد فوک‌های خزر تنها ۱۰۰هزار قلاده برآورد شد، نام این گونه در فهرست IUCN (اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط طبیعی سازمان ملل) و در زمره موجودات در معرض انقراض قرار گرفت.‌ مرکز حفاظت از فوک خزری نیز از همان سال در قالب سازمانی مردم‌نهاد برای جمع‌آوری اطلاعات درباره این گونه در ایران و آموزش داوطلبان، ‌ماهیگیران و اهالی بومی‌تاسیس شد و 2 سال بعد مکانی برای درمان فوک‌های آسیب‌دیده در جزیره آشوراده راه‌اندازی کرد. این مرکز از تابستان گذشته جلسات متعددی با ارگان‌های ذی‌ربط برگزار کرد که نتیجه آن، تدوین «برنامه ملی حفاظت از فوک خزری» شد. این برنامه مورد تأیید سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفت تا با اجرای دقیق آن، این گونه در معرض انقراض، نجات یابد و چرخه محیط‌زیست در شمال کشور از تهدید دور شود. ‌اکنون اعضای مرکز در انتظار اجرایی شدن هر چه سریع‌تر این طرح هستند تا همین تعداد باقیمانده فوک‌ها از خطر انقراض نجات یابند. امیر صیاد‌شیرازی، مدیرمرکز حفاظت از فوک خزری ایران با وجود تدوین این طرح، نگران اجرای طرح‌های گردشگری و اقتصادی در برخی سواحل خزر است. طرح‌های وسیعی که اثرات منفی بزرگ و غیرقابل جبرانی بر اکوسیستم خزر خواهد گذاشت و سواحلی را که از قضا جزو نقاط نسبتا امن برای حضور فوک‌های خزری به‌شمار می‌رود ناامن خواهد کرد و در‌نهایت اقتصاد و زیست ساکنان حاشیه دریای خزر را با بحران مواجه خواهد کرد.

چرا فوک‌ها مهمند؟ کاهش جمعیت‌شان چه پیامدی برای چرخه محیط‌زیست دارد؟
فوک‌ها مانند هر حیوان شکارچی دیگری وقتی به‌دنبال دسته ماهی‌ها می‌روند، آنهایی را شکار می‌کنند که از دیگر ماهی‌ها جدا مانده‌اند. ماهی‌های جدا مانده در واقع ‌ماهی‌های بیمار و دارای نقص ژنتیک هستند که حذفشان موجب سلامتی گله‌ماهی‌ها می‌شود، اما وقتی فوک برای شکار آنها نباشد، ‌ماهی‌های بیمار در گله باقی می‌مانند و تکثیر می‌شوند. به مرور زمان با کاهش جمعیت فوک‌ها، ماهی‌های دارای نقص ژنتیک باقی می‌مانند و به مرور از تعداد جمعیت ماهی‌ها کم می‌شود. چند سالی است که تعداد ماهی‌ها کم شده است و صیادان به اشتباه تصور می‌کنند دلیلش فوک‌ها هستند.

توسعه طرح‌های اقتصادی گردشگری چه تأثیری دروضعیت فوک‌ها دارد؟
اجرای طرح‌های گردشگری و برنامه‌های اقتصادی در بخش‌هایی از ساحل خزر، حضور فوک‌ها را کمرنگ کرده است. طی بررسی‌ها و مطالعات انجام‌شده  فقط در  4 نقطه آشوراده، گمیشان، میانکاله و بوجاق گیلان فوک‌ها با تهدید جمعیتی کمتری مواجه هستند. این مناطق به‌عنوان قلمرو زیستی حیات وحش مطرح شده و دارای قوانین خوب حفاظتی‌اند و شرایط مناسب‌تری دارند اما با تصمیمات مدیران و مسئولان عالی‌رتبه برای اجرای طرح‌های بزرگ اقتصادی و گردشگری‌های بی‌ضابطه، امنیت این نقاط نیز در معرض خطر قرار گرفته است.

در مورد زیان‌ طرح‌های توسعه‌ای با مسئولان و نمایندگان مجلس گفت‌و‌گو کرده‌اید؟
بله. اما تصمیمات در رده‌های بالا گرفته می‌شود. با نمایندگان استان جلسه‌ای نداشتیم اما با فراکسیون محیط‌زیست مجلس دیدار داشتیم ، در مورد تأثیرات منفی اجرای این طرح‌ها صحبت کردیم. اما در مجموع نظرات و تصمیم‌گیری‌ها ما را مأیوس می‌کند و جز تخریب محیط‌زیست چیز دیگری ندارد.

آیا این وضعیت در ۴ کشور همسایه خزر هم وجود دارد؟
در کشورهای شمال خزر، مانورهای نظامی و انفجارهای متعدد و امواج آنها نقش زیادی در تلف شدن فوک‌ها دارد. هر چند روسیه یا آذربایجان گاز متان را دلیل تلف شدن فوک‌ها اعلام کرده‌اند اما محققان این کشورها هنوز به این نتیجه نرسیده‌اند چون اصلا اجازه انتشار نتایج بررسی‌هایشان را ندارند. آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، فعالیت‌های نفتی زیادی که انجام شده و نفتکش‌هایی که به‌ویژه در زمستان در حال تردد هستند و تغییر اقلیم، سطوح یخی دریا را که فوک‌ها در همین فصل برای زاد و ولد روی آن قرار می‌گیرند، کم و منطقه را برایشان ناامن کرده است.

در چنین اوضاعی برنامه ملی حفاظت از فوک‌ها چقدر می‌تواند در حفاظت این گونه در سواحل ایران نقش داشته باشد؟
ببینید یکی از موضوعاتی که فوک‌ها را تهدید می‌کند کوچک شدن خزر است. طبق آخرین بررسی‌ها مساحت دریاچه خزر تا ۵۰سال آینده ۳۵درصد کاهش خواهد یافت. عمق دریاچه خزر در بخش شمالی حدود 25متر است اما بخش جنوبی که در ایران قرار دارد تا هزار متر عمق دارد. با کاهش مساحت، به‌زودی لکه‌های خشکی در مناطق کم عمق، بیرون می‌زند و زاد و ولد فوک‌ها تنها محدود به سواحل ایران می‌شود که باید از حالا امنیت این مناطق را تامین کرد. با اینکه فوک‌ها روی سطوح یخی زاد و ولد می‌کنند اما تاکنون چند مورد تولد فوک در ایران هم ثبت شده که متأسفانه به‌دلیل وجود سگ‌های بدون صاحب یا گیرافتادن در تورهای ماهیگیری و... از بین رفته‌اند.

برنامه ملی حفاظت از فوک‌های خزر دقیقا به چه موضوعاتی می‌پردازد؟
این یک برنامه ۵ساله است و اهداف کوتاه، ‌میان و بلندمدت را در بر می‌گیرد که با کمک حدود ۲۰ ارگان مختلف اجرایی خواهد شد. امداد و نجات فوک‌ها، شناخت مناطق حساس و حمایت و حفاظت بیشتر، آموزش به بومیان و شناساندن اهمیت فوک‌ها  ازجمله موضوعاتی است که در این طرح دنبال می‌شود. سال آخر اجرای طرح نیز وارد فاز همکاری با ۴کشور دیگر همسایه خزر خواهیم شد.

اگر کشورهای همسایه خزر مایل به همکاری با طرح حفاظت ایران نباشند، راه‌حلی برای مشارکت آنها وجود دارد؟
متأسفانه نجات فوک خزری بدون همکاری و مشارکت ۵ کشور قابل انجام نیست. درصورت عدم‌همکاری مسئولان این کشورها نهادهای مردمی باید با آگاهی‌بخشی بیشتر،  دولت‌ها را مجبور به همکاری کنند چون زمان زیادی برای تلف کردن نداریم، هر چند در سال‌های اخیر سایر کشورها به‌ویژه قزاقستان و روسیه اقدامات خوبی در مسیر حفاظت انجام داده‌اند و این تغییرات تا حدی امیدوارکننده است.

روسیه چگونه متقاعد شد که از سال۲۰۲۰ سهمیه شکار فوک نفروشد؟
بعد از برگزاری کمپینی که از طریق فعالان محیط‌زیست کشورهای حاشیه خزر راه افتاد و استقبال خوبی شد از مردم امضای الکترونیکی جمع کردیم. طی 2 سال رسانه‌ها بیشتر به فوک خزری و شکار قانونی پرداختند تا اینکه در سال۲۰۲۰ دولتمردان روس قانون شکار را تغییر دادند و نام فوک خزری را وارد لیست کتاب سرخ روسیه و قزاقستان کردند.