علی‌الله سلیمی- روزنامه‌نگار
قصه و قصه‌گویی و نقل حکایت‌های کهن از زبان بزرگ‌تر‌های خانواده که اغلب پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در این زمینه نقش فعالی دارند، یکی از ویژگی‌های طولانی‌ترین شب سال است که معمولا با عناوین «شب چله» و «شب یلدا» هم از آن نام برده می‌شود. به بیان دیگر، شب یلدا، در کنار ویژگی‌های متعددی که دارد، نماد قصه‌گویی ایرانی هم است و قصه‌گویی در این شب از ارزش‌های فرهنگی غنی در جامعه ایران به‌شمار مي‌رود که از زمان‌های دور بیشتر بر عهده پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بوده است؛ ولی در سال‌های اخیر و با تغییر سبک زندگی در خانواده‌ها که بیشتر متاثر از فراگیری ارتباطات و رسانه‌های جمعی و همچنین شبکه‌های اجتماعی است، این نقش اکنون تا حدود قابل‌توجهی کم‌رنگ شده است. با این حال، قصه‌گویی با پیشینه فرهنگی ایرانیان ارتباط تنگاتنگی دارد. ایرانی‌ها تاریخ شفاهی غنی و پرباری دارند و از زمان‌های دور بیشتر تاریخ خود را به زبان افسانه و حکایت در قالب داستان‌هایی سینه به سینه نقل می‌کردند؛ تاریخی پر از اسطوره و پهلوان؛ در واقع قصه‌ها راوی زندگی انسان‌ها بودند. روانشناسان و متخصصان حوزه کودک هم بر این باورند که کودکان می‌توانند از طریق داستان‌ها و افسانه‌ها با حقایق و تجربه‌های زندگی آشنا شوند. تأثیرپذیری از شخصیت‌های قصه، تقویت قدرت فهم و بیان، پرورش خلاقیت، آموزش زبان و افزایش گنجینه واژگان کودکان هم از دیگر تأثیرهای آموزشی و تربیتی داستانسرایی به شمار می‌روند که اوج آن را در طولانی‌ترین شب سال می‌بینیم. در آستانه شب یلدا که قصه و قصه‌گویی هم در مرکز توجه خانواده‌ها به‌ویژه بزرگ‌ترها قرار می‌گیرد، بدون شک توجه دوباره به احیای قصه‌گویی در میان والدین و فرزندان تأثیرات مثبت بسیاری خواهد داشت. واقعیت آن است که این روزها خانواده‌ها در شرایط عادی و در طول سال معمولا فرصتی برای پرداختن به یکی از بزرگ‌ترین میرات فرهنگی ایرانیان که همان فرهنگ قصه‌گویی و قصه‌خوانی در جمع خانواده است ندارند و بیشتر ترجیح می‌دهند با کتابهای صوتی و یا انیمیشن‌های مختلف این خلأ را برای کودکان خود پر کنند؛ درحالی‌که از اهمیت برقراری ارتباط چهره به چهره با کودکان از طریق قصه بی‌خبرند. این در حالی است که به‌گفته اغلب کارشناسان فرهنگی و فعالان امور قصه و قصه‌گویی، شب یلدا نماد قصه‌گویی برای ما ایرانیان است و قصه‌گویی در این شب از برنامه‌های زیبا و عالی فرهنگی در خانواده‌های ایرانی محسوب می‌شود و در واقع نوعی ارزش فرهنگی است. قصه‌گویی با پیشینه فرهنگی ما ایرانیان، ارتباط تنگاتنگی دارد؛ تاریخی شفاهی ایرانیان از قدیم‌الایام تا زمان حال، سینه به سینه و نسل به نسل به ما رسیده و قصه‌ها روایتگر افسانه‌ها، حکایت‌های پر از اسطوره و پهلوان‌ها و اتفاقات پر از هیجان هستند. برای همین در شب یلدا، قصه‌گویی اهمیت زیادی دارد؛ با قصه‌گویی احساس‌ها و اندیشه‌ها به یکدیگر نزدیک می‌شوند؛ کنار یکدیگر بودن‌ها و کنار هم نشستن‌ها دل‌ها را گرم می‌کند؛ حس زندگی جریان زیبایی پیدا می‌کند. در این میان، با قصه‌ها، فرهنگ اجتماعی، دینی، اخلاقی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود؛ این فرهنگ‌ها بسیار مؤثر و در واقع هویت بخش هستند و ما را در مقابل حوادث تاریخی نگه می‌دارند. بد نیست به یاد بیاوریم که قدیم‌تر‌ها شب‌نشینی بود و یلدا فینال شب نشینی‌ها و هرکس که قصه قشنگی داشت در آن شب می‌توانست قصه بگوید و همه ما چقدر مشتاق بودیم برای شنیدن قصه‌ها و آن اشتیاق باعث می‌شد برخی از اعضای خانواده‌ها سنت مهم و فرهنگی قصه‌گویی را به‌عنوان یک رویکرد فرهنگی مؤثر در انتقال آموزه‌های تربیتی در پیش بگیرند و گاهی به‌عنوان یک قصه‌گو، فراتر از محیط خانواده در گروه‌های اجتماعی فعال باشند. واقعیت آن است که قصه‌ها هیچ وقت تاریخ انقضا ندارند و در هر زمانی کار‌های خوب مثل ایثار، کمک کردن به دیگران و راستگویی مصداق اخلاق خوب بوده و در حال حاضر هم در قصه‌هایمان اگر این مصادیق را داشته باشیم، خوب است. دروغگویی، غیبت، تهمت، ظلم کردن فطرتا بد بوده و در این زمان هم قبیح است. کودکان از قصه‌ها یاد می‌گیرند و خود را جای شخصیت‌های آن قصه قرار می‌دهند؛ در نتیجه خیلی راحت از این طریق درس‌های بزرگی به کودکان یاد داده می‌شود و فرهنگ‌ها به این روش منتقل می‌شود. اغلب کودکان با شنیدن قصه، خود را به جای شخصیت‌های مثبت آن داستان قرار داده و دوست دارند حرف‌ها و رفتار‌های آن را تکرار کنند؛ به همین دلیل ویژگی شخصیت خوب قصه در آنها نهادینه شده و به این شکل فرهنگ‌های مختلف با سهولت بیشتر انتقال داده می‌شود. اثر تربیتی قصه‌گویی به‌ویژه در شب یلدا، موقعیتی را فراهم می‌آورد که خانواده‌ها دور هم جمع شوند و قصه‌ای که توسط بزرگ‌ترشان گفته می‌شود و بقیه اعضای خانواده گوش می‌دهند، باعث همدلی بین خانواده، احترام به بزرگ‌تر، گوش دادن و سکوت کردن در زمان گفتن قصه می‌شود.
بنابراین، آمدن شب یلدا نوید یک دورهمی خانوادگی گرم و صمیمی را می‌دهد که در آن می‌توانیم قصه بگوییم تا این قصه‌ها همیشه در جریان زندگی همه نسل‌ها ساری و جاری باشند و یادها و خاطرات دلنشینی از دورهمی خانوادگی را برای همه در دفتر خاطرات ما به یادگار بگذارند.
طولانی‌ترین شب سال فرصتی برای نقل حکایت‌های کهن است
لذت قصه‌گویی در شب یلدا
در همینه زمینه :
