میراث آقا بزرگ و کلی تاریخ تو در تو
از قلعه و حصار تاریخی شهر ایوانکی تنها بخش کمی از دیوار و یکی از برج‌های آن باقی مانده است. این برج توسط مالک خانه، آقابزرگ با پوسته‌ای از آجر سوراخ‌دار و ملات سیمان پوشانده شده و تنها یادگار قدیم شهر ایوانکی است.
در داخل این حصار حمامی به‌نام فتحعلی شاهی و چند خانه تاریخی متعلق به دوران زندیه و بعد از آن به‌خصوص مربوط به زمان قاجار وجود داشت که کلا تخریب شده است. در داخل کوچه کنار این خانه و در انتهای عرصه آن نیز اثراتی از دیوارهای قطور که با چینه ساخته شده و حدود ۴متر ارتفاع دارند، وجود حصار قلعه را اثبات می‌کند.
آنچه از مجموعه شواهد، قرائن، تپه‌ها و محوطه‌های باستانی اطراف شهر ایوانکی برمی‌آید، این است که شهر قدیم در محلی به غیراز مکانی که امروز در آن شکل گرفته، قرار داشته است.
احتمالا محوطه‌هایی نظیر جُل‌دره، محوطه باستانی قلعه پایین، محوطه تاریخی ملک گور و تپه لات حسین چال از مکان‌هایی هستند که بخش‌های مختلف شهر قدیم ایوانکی را شکل داده بودند.
به‌خصوص محوطه جل‌دره و قلعه پایین که تقریبا به یکدیگر پیوسته‌اند و یک مجموعه یکپارچه و منسجمی را نشان می‌دهند.
در این محدوده چند قلعه، چند امامزاده و کاروانسرا وجود دارد که احتمالا همه اینها با یکدیگر اجزای یک شهر نسبتا بزرگ را تشکیل می‌دادند. بسیاری از کهنسالان و محققان محلی شهر ایوانکی نیز بر این قضیه تأکید داشته و معتقدند که جل‌دره شهر قدیم ایوانکی بوده و بر اثر زلزله مهیب تخریب شده و جمعیت باقیمانده شهر، به شهر جدید نقل مکان کرده‌اند.
با این مقدمه باید گفت که شهر ایوانکی جدید، احتمالا از اواخر دوره صفویه شکل گرفته و تمام خانه‌ها و معماری سنتی محله‌ها و بافت قدیم شهر، متعلق به بعد از دوره یادشده هستند؛ بنابراین هیچ‌کدام از آنها دارای ارزش معماری منحصر به فرد و خاص نیستند. آن قسمت از معماری خانه‌ها و بافت تاریخی نیز که دارای ارزش نسبی بوده‌اند، طی نیم‌قرن اخیر به مرور تخریب شده و در آن نوسازی‌های فراوان و متنوعی صورت گرفته است؛ به‌گونه‌ای که در حال حاضر در هیچ قسمت از شهر نمی‌توان بافت یکدست و تغییر شکل داده را دید.
پل پهلوی ایوانکی
در مرکز شهر ایوانکی بنای پل تاریخی وجود دارد که دارای ارزش تاریخی فرهنگی است. این پل احتمالا در سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۱۹ احداث شده است. این پل تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
آب‌انبار تاریخی سردره
بنای این آب‌انبار شامل سردر ورودی، پلکان و مخزن آب گنبدی شکل است. آب‌انبار، آب موردنیاز مسافران عبوری از این منطقه را تأمین می‌کرده و قطعا دارای قدمت بیشتری بوده و در زمان قاجار نسبت به بازسازی آن اقدام شده است. این آب‌انبار تاریخی در سال۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
قلعه ظهرآباد
در کنار جاده آسفالت ایوانکی به دماوند و در فاصله حدود ۱۴کیلومتری از روستای کرک، قلعه ظهرآباد واقع شده است. قلعه خشتی دارای 3طبقه مجزاست. این قلعه در سال۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
آسیاب‌های آبی
یکی دیگر از جاذبه‌های ایوانکی وجود آسیاب‌های آبی فراوان در اطراف شهر است. حدود 11آسیاب در این منطقه شناسایی و ثبت شده است. وجود این تعداد آسیاب در منطقه‌ای که تا 70سال قبل کمتر از 100خانوار جمعیت داشته، بسیار شگفت‌انگیز است.
قطعا این تعداد آسیاب برای تامین آرد مورد نیاز شهر نبوده و مورد استفاده کاروانیان و مسافران مسیر ری به خراسان قرار می‌گرفته است.
یخچال تاریخی حاج نعمت قاسمی
بنای یخچال به شکل دایره‌ای به قطر ۱۱متر و دارای تنها یک ورودی به عرض تقریبی یک متر از سمت شمال است. قدمت این بنا به اوایل حکومت قاجار می‌رسد و در سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
راه‌های تاریخی ایوانکی
به لحاظ قرارگیری ایوانکی در مسیر شاهراه اصلی شرق به غرب یا همان جاده ابریشم این ناحیه دارای اهمیت فراوانی بوده و در طول تاریخ مورد گذر لشکریان، کاروانیان و بازرگانان کشورهای مختلف بوده است.
مسیر راهی که از شرق به غرب از منطقه ایوانکی عبور می‌کرده در طول قرون و اعصار چندین‌بار تغییر کرده است.
راه اول از منتهی‌الیه دشت ایوانکی شروع می‌شده و از ورامین به روستای شور قاضی می‌رسیده و از آنجا به قلعه پیرزن و سپس از مجاورت معدن نمک عبور می‌کرده و به سردره خوار وارد شده و از آنجا به ناحیه خوار می‌رفته است. این راه تا قرون اولیه اسلام مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
راه دوم که از ورامین به شریف‌آباد و از آنجا به محدوده محوطه اسلامی تپه کهریزک و از آنجا به جنوب روستای گلستانه و سپس به رباط ماری و از آنجا به تپه قبرستان و ملک گور می‌رسیده و پس از عبور از مقابل قهوه‌خانه امیرخانی به تپه باستانی قهوه‌خانه محمدعلی رسیده و به سردره خوار منتهی می‌شده. این راه به جاده شتر معروف بوده و تا قرون 8 و 9 هجری مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
کوره آجرپزی سنتی ایوانکی
این کوره برای تأمین آجر موردنیاز برای احداث پل پهلوی شهر ایوانکی استفاده می‌شده و تمامی آجر پل از طریق این کوره تأمین می‌شده است و بعد از آن نیز کوره سال‌ها دایر بود، اما به‌مرور متروک شده است. قدمت این کوره بیش از 100سال است و تا حدود ۴۰ یا ۵۰ سال قبل مورد استفاده بوده است. این اثر تاریخی در سال۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در همینه زمینه :
