مقابله با اشتباه‌پراکنی

محمد بحرینی-روزنامه‌نگار

نشست نقد و بررسی کتاب «اشتباه پراکنی» سه‌شنبه 16 آبان در مؤسسه همشهری برگزار شد. در این نشست، مهدی فروتن، مترجم کتاب و حسن خجسته، استاد دانشگاه به طرح دیدگاه‌های خود درباره موضوعات این کتاب پرداختند. حسن خجسته در این نشست گفت: «بزرگ‌ترین ضرر فضای مجازی، احساس وجود آزادی است؛ مثل بازی‌های رایانه‌ای که در آن خیلی آزادی و حق انتخاب دارید اما درباره پروتکل آن بازی حق انتخاب ندارید.»

شنبه‌های کتاب در همشهری
مهدی فروتن، مترجم کتاب اشتباه پراکنی در ابتدای این نشست گفت: بنا داریم جلسات شنبه‌های کتاب را به‌طور مرتب داشته باشیم و هر هفته نشستی درباره نقد و بررسی یک کتاب برگزار کنیم. کتاب‌هایی که در دوره جدید انتشارات همشهری منتشر خواهد شد درخصوص حوزه ارتباطات و رسانه است. همچنین در سال‌های اخیر عمده کتاب‌های این حوزه به مفاهیمی چون اخبار جعلی می‌پردازند.

فهم اینترنت و ارتباطات جدید از منظر فنی
حسن خجسته، استاد دانشگاه در ادامه این نشست عنوان کرد: در این کتاب، نویسنده اصطلاحات جدیدی را وارد حوزه ارتباطات کرده که کار پسندیده‌ای است. در واقع رسانه‌های جدید ماهیت و ‌شأن وجودی دارد که اگر بخواهیم هایدگری به ماجرا نگاه کنیم، این اثر وجودی خارج از اراده ماست. برخی فیلسوفان رسانه همچون هوسمن از برتری تکنولوژی بر انسان سخن گفته‌اند. این در حالی است که در کشور ما اینترنت و ارتباطات جدید بیشتر از منظر فنی فهم شده است. همچنین این موضوع باید بررسی شود که چرا شبکه‌های اجتماعی ما کپی از نمونه‌های خارجی هستند، چون اینها را متخصصان رشته‌های فنی درست کرده‌اند که تخصصی در علوم انسانی نداشته‌اند.

فردگرایی؛پایه‌ فلسفی شبکه‌های اجتماعی
حسن خجسته در ادامه افزود: پایه‌ فلسفی شبکه‌های اجتماعی فردگرایی است. مثلا می‌شد یک شبکه اجتماعی جمع‌گرا درست کنیم اما هیچ‌گاه به آن فکر نکرده‌ایم. تکنولوژی‌های جدید به همه اجازه می‌دهد بدون هیچ مسئولیتی هر کاری که خواستند انجام دهند. طبابت امروز تبدیل به صنعت شده است اما در فرهنگ ما پزشکان حکیم بوده‌اند. یا در نگاه ما به اقتصاد، مفاهیمی همچون حلال و حرام و برکت وجود دارد. در رسانه هم همینطور است. به‌نظر من اگر پیامبر(ص) امروز بود، نماز شب را برای اهل رسانه واجب می‌کرد.

معادل فارسی برای اصطلاحات رشته ارتباطات
حسن خجسته گفت: امروز در ایران در حوزه فلسفه
 کلان داده هنوز کاری نکرده‌ایم. کتاب «جغرافیای سیاسی فضای مجازی» دکتر حافظ‌نیا کار خوبی است که جز این اثر، کار دیگری در این دست مباحث نداریم. یا در بحث حکمرانی فضای مجازی جز کتاب آقای ابوالحسن فیروزآبادی کار دیگری ندیده ام. تفکیک واژه‌هایی که با کلمه Information ساخته می‌شود مهم است و ما در فارسی برایشان معادل‌سازی‌ نکرده‌ایم که این موضوع می‌تواند برای پایان‌نامه دانشجویان رشته ارتباطات موضوع خوبی باشد.

3رویکرد در حوزه ارتباطات
حسن خجسته در ادامه این نشست گفت: درباره ارتباطات جدید 3رویکرد داریم؛ رویکرد اول اخلاق‌مدارانه است که خیلی با فناوری‌های جدید مخالفت دارد. رویکرد دوم، فن‌گرایان هستند که تسلیم ارتباطات و فناوری‌های جدید هستند. رویکرد سوم نیز جامعه‌گرایان هستند که معتقدند فناوری‌های جدید هم فایده و هم ضرر دارند. این گروه نیاز به کمک فن گرایان دارند اما فن‌گرایان با آنها موافق نیستند، بنابراین نمی‌توانند با هم تعامل داشته باشند.

اعمال حاکمیت در شبکه‌های اجتماعی
حسن خجسته ادامه داد: اگر یک کشتی بدون اجازه وارد آب‌های ما شود وظیفه حاکمیت است که مانع از ورود  آن شود. در مورد شبکه‌های اجتماعی نیز همین است از ورود اعمال حاکمیت کرد. درباره اتفاقات پارسال ما می‌توانستیم از شبکه‌های فارسی‌زبان خارجی به «آفکام» شکایت کنیم. شعار رسانه‌های رسمی سرعت، صحت و دقت است. برخی رسانه‌ها مثل CNN اولویت را بر سرعت گذاشته‌اند. BBC World دقت را در اولویت خود قرار داده است. اما شعار فضای مجازی فقط سرعت است و در آن هر چه سریع‌تر بازنشر کردن مهم است. اگر اخبار اشتباه به کسی ضرر برساند، تمام کسانی که آن را نشر داده‌اند مسئول هستند.

نیاز به ترجمه-تألیف
وی در ادامه گفت: در این حوزه‌ها بیش از آثار ترجمه‌ای، به ترجمه-تألیف نیازمندیم. صرفا با ترجمه به راه‌حل اساسی نمی‌رسیم. در این کتاب آمده که روزنامه‌ها اطلاعات را دمکراتیزه کرد‌ه اند. برای ترجمه این جمله با کلمه دمکراتیزه بیشتر از کلمه آزاد کردن موافقم. واژه دمکراتیک تعهدی در کنارش است اما در کلمه آزادی این مسئله وجود ندارد. همه‌مان می‌دانیم در رسانه‌ها آزادی وجود ندارد و همه‌جا خط قرمز‌هایی وجود دارد.




هر سازمان یک هوش مصنوعی اختصاصی
‌ حسن خجسته  همچنین عنوان کرد: باید به مرحله‌ای برسیم که هر سازمانی هوش مصنوعی خاص خودش را داشته باشد. مثلا‌ همشهری هوش مصنوعی خودش را داشته باشد. دوبی به‌دنبال این است که سال2030 به یک شهر دیجیتال تبدیل شود. این کشور یکی از امنیتی‌ترین و مقروض‌ترین شهرهای دنیاست. خیلی از پروژه‌های بزرگ آنها با شکست مواجه شده است. حتی خیلی‌ها از برج خلیفه دارند خارج می‌شوند، چون تأسیسات آن در حال از بین رفتن است.وی افزود: باید ماهیت فناوری‌های جدید را فهم کنیم و از منظر رشته‌های فنی این مسئله ممکن نیست. این را هم عرض کنم که اخیرا کتابی منتشر کردیم تحت عنوان «اصول رسانه‌های جایگزین» که به‌صورت ترجمه و تألیف است. چراکه فصل اول آن را بنده نوشته‌ام و ادامه آن ترجمه است.

پرهیز مشارکتی در شبکه‌های اجتماعی
مهدی فروتن، مترجم این کتاب نیز گفت: درباره این نکته که آقای خجسته گفتند که متخصصان فنی بیشتر در حوزه پلتفرم‌ها فعالند باید عرض کنم که پایان‌نامه یکی از دوستان درباره پلتفرم‌ها بود اما استاد راهنما به او گفته بود که این موضوع مربوط به رشته فنی است. در این خصوص کتابی وجود دارد با نام «پلتفرم‌ها و تولید فرهنگی» که نیاز است کسی آن را ترجمه کند.وی افزود: مفهومی با عنوان پرهیز مشارکتی در این کتاب وجود دارد. درباره این مفهوم به‌عنوان مثال در روزهای اخیر دیدیم که افراد زیادی به صحبت‌های خانم معصومی اصل واکنش نشان دادند و با آن مخالفت کردند. اما این افراد در عین مخالفت با حرف ایشان، به نشر بیشتر صحبت او پرداختند.


احساس وجود آزادی و نه آزادی حقیقی
حسن خجسته در پایان گفت: بزرگ‌ترین ضرر فضای مجازی، احساس وجود آزادی است. مثل بازی‌های رایانه‌ای که در آن خیلی آزادی و حق انتخاب دارید اما درباره پروتکل آن بازی حق انتخاب ندارید. فضای مجازی به عقیده من ایدئولوژیک‌ترین و امنیتی‌ترین فضای ارتباطی در طول تاریخ است. در انبوهی از اطلاعات گرفتار شده‌ایم و در عین حال قدرت تحلیل‌مان را از دست داده‌ایم. باید درباره فضای مجازی از منظر جنبه‌هایی غیراز جنبه فنی نیز فکر کنیم. فقط راه‌هایی را که به ما گفته‌اند رفته‌ایم. درصورتی که راه‌های دیگری هم وجود دارد که باید آنها را پیدا کنیم.

مکث
اشتباه پراکنی

کتاب «اشتباه پراکنی» با زیر تیتر «نویافته‌هایی درباره محیط اطلاعاتی، نااطلاعات، محو اطلاعات، کژ اطلاعات» نوشته «الییوسا اومورجی» و «کرستی رایل» با ترجمه مهدی فروتن به تازگی از سوی نشر همشهری به ویترین کتابفروشی‌ها راه یافته است.
پژوهشگران 4گونه «سواد» برای عصر ارتباطات شناسایی کرده‌اند: «سواد رسانه‌ای (MEDIA LITERACY)» درباره آگاهی از دستور کار ایدئولوژیک یا تجاری متمایز برخی رسانه‌های خبری است که می‌تواند بر شیوه گزارش یا تولید خبرها تأثیر بگذارد.
«سواد اطلاعاتی (INFORMATION LITERACY)» به مهارت‌های تحلیلی و تفکر انتقادی هنگام دسترسی، ارزیابی و قضاوت درباره اطلاعات تازه (به‌ویژه اطلاعات آنلاین) نیاز دارد.
«سواد خبری (NEWS LITERACY)» به چگونگی تعامل شهروندان با اخبار در جوامع آزاد می‌پردازد، با توجه به اینکه گزارش عینی اخبار ممکن است نیاز به قضاوت ارزشی داشته باشد.
«سواد دیجیتال (DIGITAL LITERACY)» به این نکته اشاره می‌کند که تمایز بین تولید‌کنندگان و مصرف‌کنندگان اخبار در عصر دیجیتال همیشه مشهود نیست. سواد دیجیتال تمرکز خود را بر محتوای آنلاین و شیوه تولید آن می‌گذارد.
از بین این 4 نوع سواد، سواد اطلاعاتی برای پیشگیری از اشتباه پراکنی (MISINFORMATION) مهم‌ترین آنهاست.‌
کتاب «اشتباه پراکنی» در 115صفحه به تازگی در دست مخاطبان قرار گرفته است.