کوچ به قشلاق

محمود مولایی- روزنامه‌نگار

کوچ پاییزه عشایر در استان‌های مختلف کشور آغاز شده است. در برخی از استان‌های سردسیر مانند اردبیل کوچ به مراتع قشلاقی زودتر شروع شده و در برخی استان‌ها مانند فارس هنوز آغاز نشده است. زمان ورود و خروج عشایر به ییلاق و قشلاق براساس تقویم کوچ انجام می‌شود، گاه اما به‌دلیل خشکسالی کوچ به تأخیر می‌افتد. علاوه بر آن، هزینه بالای تامین علوفه، حذف ارز ترجیحی خرید نهاده‌های دامی و گرمای هوا در قشلاق سبب تأخیر در کوچ ایلات عشایر می‌شود. کوچ دیرهنگام می‌تواند باعث فقیرتر شدن مراتع شود و در عین حال، عشایر براساس رسم دیرینه در فصل بهار و پاییز به مراتع ییلاق و قشلاق کوچ می‌کنند. اکنون استان‌های مختلف کشور در بحبوحه کوچ قشلاقی قرار دارند و برخی عشایر در مهرماه کوچ خود را شروع کرده و برخی دیگر در آبان‌ماه و حتی آذرماه حرکت به‌سوی مراتع قشلاق را آغاز می‌کنند که در این گزارش نگاهی به کوچ در برخی استان‌ها داشته‌ایم.

آغاز کوچ به‌زودی
کوچ پاییزه عشایر فارس قرار است از 15آبان شروع شود. البته ورود دام به مراتع قشلاقی در این استان قبل از 15آبان ممنوع است و عشایر فارس بعد از این تاریخ زمان جابه‌جایی دام را در تقویم زمانبندی قرار می‌دهند.
لازم است با توجه به لزوم تمدید سالانه پروانه چرا، مرتع‌داران کوچنده در هنگام جابه‌جایی دام، پروانه چرای معتبر (تمدید شده) یا قرارداد طرح مرتع‌داری مرتع قشلاقی را به همراه داشته باشند. عشایر فارس شامل ایلات قشقایی، خمسه، لر ممسنی و لر بویراحمدی هستند و ایل قشقایی بیشترین جمعیت عشایری را در این استان دارد. ایل خمسه و ایل لر (ممسنی و بویراحمدی) نیز در رده‌های بعدی جمعیت عشایری فارس قرار دارند.

کوچ بیش از 11هزار خانوار
کوچ عشایر لرستان اما در همان روزهای نخست مهر آغاز شد و تا پایان آبان‌ماه ادامه خواهد داشت. در این بازه زمانی، 11هزارو200خانوار عشایری کوچ می‌کنند. خانوارهای عشایری در فصل پاییز از مناطق ییلاقی به مناطق قشلاقی خوزستان، ایلام و جنوب استان کوچ می‌کنند و تا رسیدن فصل بهار و گرم‌شدن هوا در این مناطق مستقر می‌شوند.
در فصل کوچ، عشایر یک‌میلیون و 500هزار رأس دام سبک را جابه‌جا خواهند کرد که همه تمهیدات لازم برای کوچ آنها درنظر گرفته شده است.
 همچنین توزیع آرد خانه‌پزی، علوفه دامی، تأمین نفت و گاز، بهسازی راه‌های عشایری، تأمین آب، بهسازی چشمه‌ها و آبرسانی با 11دستگاه کامیون از مهم‌ترین خدماتی است که به خانوارهای عشایر ارائه می‌شود.
جالب اینکه عشایر لرستان با تولید سالانه12هزار تن گوشت قرمز، 30هزار تن شیر، 150تن عسل، 17تن روغن حیوانی، 90تن گندم و حبوبات، هزار تن پشم، 155هزار تن جو و دیگر محصولات باغی نقش مهمی در تولیدات موردنیاز مردم دارند. عشایر استان لرستان شامل ایلات میوند (ممیوند)، سگوند، ذلکی، دریکوند، دلفان چگنی، دلفان طرحان کوهدشت، دلفان نورآباد، پاپی، حسنوند، جودکی، بیرانوند، امرایی سوری (طرحان) و بختیاری هستند.

دوره 7ماهه
کوچ پاییزه عشایر چهارمحال و بختیاری از اواسط مهرماه شروع شده و قرار است خانوارهای عشایری این استان یک دوره7ماهه را در مناطق قشلاقی سپری ‌‌کنند. عشایر چهارمحال و بختیاری به شهرستان‌های ایذه، مسجدسلیمان، لالی و اندیکا در استان خوزستان کوچ می‌کنند.
عشایر استان در این کوچ با گذراندن بیش از یک‌هزار کیلومتر از ایل راه‌های بازفت، هزارچم، چلو و شیمبار، دزپارت، تاراز و کوه سفید به مناطق گرمسیری می‌روند. عشایر چهارمحال و بختیاری دارای 5طایفه بزرگ، ۲۴زیرطایفه، ۳۲تیره و 2هزارو۹۴۰ تش هستند. ایلات عشایر استان چهارمحال و بختیاری شامل ایل بختیاری، ایل جرقویه، ایل قشقایی و ایل بویراحمد است.

کوچ زودهنگام
اردبیل به‌عنوان یکی از استان‌های سردسیر کشور شرایط متفاوتی برای ایلات عشایر دارد. یکی از این شرایط کوچ زودهنگام است و امسال نیز در اواخر تابستان با سرد شدن هوا در دامنه‌های سبلان و ییلاقات، کوچ زودهنگام پاییزه عشایر شاهسون آغاز شد. از 19هزار خانوار عشایری اردبیل به‌دلیل شرایط خشکسالی و پوشش کم گیاهی، کمتر از 10هزار خانوار کوچ بهاره کرده بودند که اواخر تابستان عملیات بازگشت آنها از دامنه‌های سبلان به قشلاق مغان شروع شد. معمولا کوچ پاییزه اردبیل از اول تا دهم مهرماه شروع می‌شود، ولی به‌دلیل سرمای زودرس سال1402 پیش از این تاریخ 20درصد عشایر به مراتع قشلاقی کوچ کردند. عشایر اردبیل شامل 2ایل شاهسون (ایل سون) و قره داغ (ارسباران) می‌شوند.

تنها  عشایر  یکجانشین  دنیا  
مردم منطقه اورامانات تنها عشایر یکجانشین دنیا هستند. مردمان این منطقه برخلاف دیگر کوچ‌نشینان، چادرنشین نیستند، بلکه دارای 2سکونتگاه فصلی هستند. یکی برای قشلاق در عمق دره و دیگری برای ییلاق بر بلندی‌های ‌
دامنه کوه.

کوچ دورانی در حاشیه  تالاب
عشایر سیستان‌و‌بلوچستان هم نوع دیگری از کوچ‌نشینی را به نمایش گذاشته‌اند. در کنار جمعیت عشایر برون‌کوچ بیشترین جمعیت عشایر این استان در فصل‌های مختلف سال و با هر تغییر آب‌وهوایی گرد تالاب هامون می‌گردند و کوچ‌شان به ییلاق و قشلاق محدود نمی‌شود.

کوچ‌نشینی در همسایگی پایتخت
1020خانوار با جمعیت 4017نفر در نزدیکی پایتخت زندگی کوچ‌نشینی را به یکجانشینی در آپارتمان‌های تهران با طعم دود و ترافیک، ترجیح می‌دهند. تهران یکی از 29استان عشایری کشور است که البته در دهه80حدود 15هزار نفر جمعیت عشایری داشت که حالا این جمعیت به یک‌سوم کاهش یافته است.

مکث
راه‌های جایگزین برای معیشت جمعیت عشایر
مدیرکل دفتر ساماندهی و هماهنگی سازمان امور عشایر کشور معتقد است از آنجایی که شغل اصلی عشایر دامداری است، مراتع یک موضوع مهم برای آنها محسوب می‌شود و برای همین، بسیار مهم است که چه زمانی به مناطق ییلاق و چه زمانی به مناطق قشلاق کوچ می‌کنند. سیاوش احمدی میرقائد در گفت‌وگو با همشهری عنوان کرد: «فصل کوچ به مناطق گرمسیری و به‌اصطلاح پست و پایین رسیده است و عشایر از سکونت در ارتفاعات فاصله می‌گیرند تا خود را به مناطق گرمسیری برسانند. کوچ به مناطق قشلاق از ابتدای مهر شروع شده و عشایر باقیمانده، حداکثر تا 15آبان به‌سوی مراتع قشلاق حرکت می‌کنند.» او ادامه داد: «برای اینکه فرایند کوچ عشایر به خوبی انجام شود، پیش از زمانبندی کوچ، با عشایر جلساتی را برگزار می‌کنیم تا مبدأ و مقصد کوچ عشایر مشخص شود. پس از آن شورای عشایر استان‌ها تشکیل می‌شود تا شرایط کوچ را از یک استان تسهیل کنند یا اینکه استان‌های مقصد شرایط را برای عشایر فراهم کنند.»  به‌گفته احمدی‌میرقائد، معمولا در مقصد کوچ عشایر مراسم‌هایی برای استقبال از آنها ترتیب داده می‌شود. در واقع مراسم‌های خاص فرهنگی انجام می‌شود که جالب توجه است. مدیرکل دفتر ساماندهی و هماهنگی سازمان امور عشایر کشور درباره وضعیت نهاده‌های دامی تأکید کرد: «از سال گذشته قیمت نهاده‌های دامی دیگر قیمت دولتی نیست و تامین آن آزاد شده است. البته با برنامه‌ریزی‌ای که وزارت جهادکشاورزی انجام داده، نهاده‌های لازم تامین شده و امسال از این بابت هیچ مشکل خاصی نیست. جو هم که عمده مصرف دام‌های عشایر است، توسط شرکت پشتیبانی تامین می‌شود و در بازار هم  وجود دارد و از این بابت کم و کسری وجود ندارد.»  او درباره برنامه‌های اشتغال جایگزین برای عشایر نیز گفت: «تولیدات جامعه عشایر عمدتا مبتنی بر محصولات دامی است، اما با اتفاقاتی که در سال‌های اخیر رخ داده، مانند خشکسالی، روی پایداری محصولات دامی اثر منفی گذاشته است. به همین دلیل، سازمان امور عشایری با ایجاد راه‌های جایگزین برای تامین درآمد و معیشت عشایر طرح‌هایی را اجرا کرده است.»