خودشناسی با عناصر اربعه

اطبا و حکما از قدیم‌الایام معتقد بوده‌اند طبع‌ها ویژگی‌های عناصر اربعه آب، آتش، باد و خاک یا کیفیت آنها را به‌خود می‌گیرند؛ کیفیتی که برای آب «سردی و تری»، برای آتش «گرمی و خشکی»، برای باد «گرمی و تری» و برای خاک «سردی و خشکی» است.  از آنجا که عناصر اربعه در همه‌‌چیز جهان هستی وجود دارد، کیفیت این عناصر را می‌توان طبیعت هر فرد دانست که به‌صورت ذاتی، ارثی و غریزی شکل می‌گیرند و وراثت، جغرافیا، تغذیه و... در شکل‌گیری آن نقش دارد. از این نگاه، طبع، حالت طبیعی بدن انسان است که فرد با آن متولد می‌شود و با هیچ‌گونه روش درمانی و دارویی نمی‌توان آن را تغییر داد؛ برخلاف مزاج که با توجه به نوع غذاهای مصرفی قابل تغییر است. علاوه بر انسان، خوراکی‌ها، حیوانات و گیاهان نیز دارای طبع هستند. بنابراین از آنجا که شناخت طبع و مزاج یکی از راه‌های شناخت ویژگی‌های جسمی و روحی خود و دیگران است و کمک می‌کند افراد با آشنایی از ویژگی‌هایشان، نحوه‌ تغذیه، ورزش و نوع پوشش خود را انتخاب کنند، دانستن نکاتی در مورد طبع ضروری است.

سرد
طبع غالب در اکثر نقاط جهان طبع سرد است و آنهایی که همیشه سرما به عمق بدنشان نفوذ می‌کند و پوست روشن دارند در گروه سرد‌ها جای می‌گیرند. افراد با طبع سرد اغلب دارای پوستی روشن هستند و آب و هوای سرد تأثیر زیادی روی آنها دارد. این افراد کمتر عصبانی می‌شوند و به‌عبارتی به آنها خونسرد گفته می‌شود. این افراد میل زیادی به استراحت و خواب دارند و عموما کم‌انرژی و کرخت هستند. افراد دارای طبع سرد سفید شدن مو را زودتر از دیگران تجربه می‌کنند و ممکن است ریزش مو داشته باشند. نبضشان کند می‌زند و غذایی که می‌خورند، دیرتر هضم خواهد شد. به همین دلیل است که بیشتر افراد دارای اضافه وزن دارای طبع سرد یا ‌تر هستند. افراد با طبع سرد بیشتر ممکن است به بیماری‌هایی مانند ام‌اس یا پارکینسون مبتلا شوند، زیرا اسیدیته خون آنها بیشتر است. همین طبع در ترکیب با کیفیت خشکی یا‌ تری می‌تواند منجر به شکل‌گیری مزاج سودا (سرد و خشک) یا بلغم (سرد و تر) شود.

رطوبت
تری از دیدگاه طب سنتی یعنی حالت انعطاف‌پذیری و وقتی با توجه به مزاج،‌ تری و رطوبت بدن یک فرد بالاست، یعنی اعضای بدنش انعطاف‌پذیر هستند، استعداد چاقی در او بیشتر است، کیفیت پوست بهتری دارد، موها انعطاف‌پذیرتر و نرم‌تر هستند و ممکن است حالت زیادی نگیرند و ناخن‌ها نیز نرم‌ترند.
این انعطاف‌پذیری، حتی در روحیه این افراد هم مشخص است؛ یعنی هم جسم و هم روان انعطاف‌پذیری دارند، به‌طوری که با مشکلات راحت‌تر کنار می‌آیند، موضوعات را بهتر قبول می‌کنند و حالت یکدندگی و ثبات در عقیده را نیز کمتر بروز می‌دهند.
پس مفهوم‌ تری در طب سنتی به معنی خیس‌ ‌بودن نیست. بعضی از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها مزاجشان ‌تر است؛ یعنی با زیاده‌روی در مصرف آنها، در انسان ‌تری ایجاد می‌شود.
پرخوری و مشکل سنگ کلیه از مشخصات افراد دارای طبع مرطوب یا ‌تر است. اینگونه افراد خواب خوبی دارند و نسبت به دیگران حس آرامش بیشتری را تجربه می‌کنند. مناطقی که رطوبت دارند مانند شالیزار و گلخانه‌ها، می‌توانند روی افراد تأثیر بگذارند و باعث تشدید طبع مرطوب در بدن شوند.

خشکی
خشکی در طب سنتی در مقابل‌ تری قرار دارد؛ یعنی ثبات، شکنندگی، انعطاف‌ناپذیری و حفظ حالت موجود. مواد خشک نیز موادی هستند که با خوردن زیاد یا استفاده موضعی از آنها، حالت خشکی در بدن ایجاد می‌کنند، مثلا پوست یا مخاط‌ها (مانند بینی، پلک، دهان) خشک می‌شود و با ضربه یا فشار مختصری ممکن است دچار ترک یا خونریزی شوند. موها ممکن است خشک و بد حالت شوند و ممکن است حالت یبوست و اشکال دفع در شخص ایجاد شود. روان این افراد هم به همین طریق دچار یبوست و خشکی می‌شود و معمولا روحیات و اعتقادات ثابت و بدون انعطاف‌پذیری دارند.
افراد خشک‌مزاج استعداد چاقی ندارند، لاغر و نحیف و استخوانی هستند، رنگ چهره و سفیدی چشم آنان به سمت زردی و گندمی است، دارای عطش زیاد هستند و پوست‌ها و مخاط‌های خشکی دارند، کم‌خواب هستند و خیلی دیر خسته می‎‌شوند. افرادی وسواسی، باریک‌بین و سختکوش هستند، حواس بسیار دقیقی دارند و موهای آنها اغلب زبر و فر بوده و خشک است. خشم و هیجان و در مواقعی افسردگی نیز از حالات روحی این افراد است.

گرم
این افراد  همیشه گرمشان است، بدنشان داغ است و همین موضوع سبب می‌شود مرتب عطش داشته باشند.  افراد با طبع گرم معمولا با ویژگی‌هایی چون برون‌گرایی، زودرنجی، عصبانیت شدید، عطش مداوم، جوش و خارش‌های پوستی مکرر و میل شدید به خوردن شیرینی‌ شناخته می‌شوند. آنها معمولا موهایی پرپشت، مفاصلی درشت و قوی و پوستی گندمگون یا سبزه دارند و رگ‌های آنها اغلب از زیر پوست مشخص است. افراد این گروه بسیار زود با دیگران صمیمی می‌شوند و بیشتر از دیگر افراد حس عصبانیت را تجربه می‌کنند. در افراد گرم‌مزاج، عناصر گرم طبیعت یعنی آتش و هوا غالب هستند و این افراد با مصرف غذاهای پختنی با طبع گرم، طبیعت بدنشان شدت پیدا می‌کند و ممکن است به بیماری‌های مختلفی مبتلا شوند. همین طبع در ترکیب با کیفیت خشکی یا ‌تری می‌تواند منجر به شکل‌گیری مزاج صفرا (گرم و خشک) یا دم (گرم و تر) شود.