سفر به فضا با کپسول زیستی ایرانی

عمادالدین قاسمی‌پناه-روزنامه‌نگار

کپسول‌های زیستی یا کپسول‌های فضایی ایران پس از یک توقف چندساله یک‌بار دیگر وارد فرایند اجرا می‌شود. رئیس سازمان فضایی ایران طی نشستی به مناسبت هفته جهانی فضا با اعلام این خبر، برنامه فضایی کشور را منطبق بر برنامه 10ساله دانسته و گفته در حوزه بالادست، یعنی طراحی و ساخت ماهواره، طراحی و ساخت ماهواره سنجشی پارس ۲ و ۳ با مجموعه‌ پژوهشگاه فضایی و صاایران آغاز شده است. آنگونه که حسن سالاریه اعلام کرده، نخستین کپسول زیستی کشور تا پایان امسال به فضا پرتاب می‌شود. این در حالی است که محمد طیبی رهنی، مشاور پژوهشی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال1399 از بودجه 14میلیارد دلاری مورد نیاز این پروژه گفته و اعلام کرده بود که تا پایان آن سال، شاهد پرتاب کپسول زیستی خواهیم بود.

کپسول ایرانی در مسیر پرتاب
حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران در گفت‌وگوی اختصاصی با همشهری ضمن اشاره به پروژه‌های ماهواره‌ای مهم مانند نمونه پروازی ماهواره مخابراتی ناهید2، نمونه دوم ماهواره سنجشی پارس1، ماهواره سنجشی ظفر2، نمونه پروازی بلوک انتقال مداری و برخی ماهواره‌های تحقیقاتی دیگر، نمونه پروازی کپسول زیستی را هم مورد توجه قرار داده بود و اظهار امیدواری کرده بود که امسال ان‌شاء‌الله به بهره‌برداری خواهند رسید. سالاریه بر همین اساس، روز گذشته و همزمان با هفته جهانی فضا یک‌بار دیگر بر پرتاب کپسول‌های زیستی پس از چند سال توقف تأکید کرد. او با اشاره به اینکه زیست فضا از موضوعاتی است که در دستور کار ما قرار دارد، گفت: «پرتاب کپسول‌های زیستی دچار توقف شده بود که در دولت سیزدهم با پیگیری‌های انجام شده، نخستین پرتاب کپسول زیستی در ایام پیش‌رو در سال۱۴۰۲ را خواهیم داشت. به‌گفته سالاریه، در حوزه زیست فضا مسیر ادامه دارد و قرارداد توسعه کپسول زیستی را داریم.»

پیگیری جدی زیست فضا
رئیس سازمان فضایی ایران در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به اینکه سرفصل علوم و اکتشافات فضایی که در برنامه 10ساله صنعت فضایی کشور آمده است، صرفا اختصاص به حوزه فضانوردی ندارد، فضانوردی را جزئی از این سرفصل دانست. سالاریه بحث زیست فضا، استفاده از منابع سایر سیارات و سیارک‌ها و اجرام فضایی، اقلیم، توسعه رصد اپتیکی و راداری و نجوم و موارد دیگر را از سرفصل‌های علوم فضایی اعلام کرد که در برنامه وجود دارد. او با تأکید بر اینکه با جدیت حوزه زیست فضا دنبال می‌شود، گفت: «برنامه‌های اجرایی برای آن داریم ازجمله آموزش فضانورد.»

مشاوره‌های بین‌المللی
رئیس سازمان فضایی ایران همچنین از برنامه مدونی برای ساخت کپسول زیستی بومی خبر داد و گفت: در این مسیر از مشاوره‌های بین‌المللی برای توسعه کپسول زیستی مطابق با استانداردهای جهانی کمک می‌گیریم.سالاریه با تأکید بر اینکه سایر حوزه‌های اکتشافات فضایی را هم پیگیری می‌کنیم، ادامه داد: در برنامه‌ها اولویت‌بندی داریم ولی چیزی متوقف نمی‌شود. او همچنین از خبرهای خوب در آینده به همت دانشمندان فضایی ایران سخن گفته بود که به‌نظر می‌رسد یکی از این اخبار همین پرتاب کپسول زیستی است.

تست اولیه، به‌زودی
اما وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات هم در حاشیه جلسه روز گذشته هیأت دولت به موضوع کپسول زیستی اشاره کرد. عیسی زارع پور با اشاره به اینکه در تلاش برای اعزام فضانورد ایرانی هستیم، گفت: طی یک یا دو‌ماه آینده آزمایش اولیه کپسول زیستی انجام خواهد شد. او با اشاره به اینکه این کپسول برای اعزام فضانورد به فضاست، ادامه داد: «مراحل اولیه آن در حال آزمایش بوده و امید است در 5 سال آینده بتوانیم فضانورد ایرانی در فضا داشته باشیم.»

کپسول زیستی چیست؟
کپسول زیستی یا کپسول فضایی درواقع فضاپیمایی است که برای انتقال محموله، انجام آزمایش‌های علمی و ارسال فضانوردان به فضا و بازگرداندن آنها به زمین طراحی شده است.اما تفاوت کپسول‌های زیستی با سایر فضاپیماها در این است که این کپسول‌ها می‌توانند انسان و محموله‌ها را به سلامت به مدار برسانند و دوباره به سطح زمین برگردانند. همچنین این کپسول‌ها به‌دلیل شکل خاص خود که چندان شبیه به موشک‌های فضایی نیست، از همتایان خود متمایز می‌شوند. کپسول‌های زیستی علاوه بر این موارد باید سوخت بیشتری با خود حمل کنند تا امنیت کپسول، سرنشینان و محموله‌ها تضمین شود.

ویژگی فنی کپسول زیستی
کپسول‌هایی که قرار است نقش فضاپیمای سرنشین‌دار را ایفا کنند، برای بازگشت مطمئن اغلب به وسیله یک بخش فنی به نام service module یا module adapter پشتیبانی می‌شوند. همچنین ممکن است گاهی اوقات با یک service module تقویت شوند.به‌عبارت دیگر یک کپسول زیستی باید بتواند سرنشینان را در یک محیط حرارتی و تشعشعی در محیط خلأ فضا حفظ کند. این کپسول‌ها می‌توانند مثل سایوز یک‌بار مصرف باشند یا مثل دراگون قابلیت استفاده مجدد را داشته باشند.
 
نمونه‌های موجود در دنیا
اکنون چند نمونه کپسول زیستی ازجمله سایوز، شنزو و دراگون2 به‌وسیله کشورهای صاحب این فناوری تولید شده است.همچنین نمونه‌های دیگری در حال توسعه است و تولید بعضی از آنها در مراحل نهایی است. به‌عنوان مثال، سازمان فضایی آمریکا کپسولی به‌نام اوریون را پیش‌بینی کرده است. از نمونه‌های دیگر می‌توان به استارلاینر بوئینگ، اورل روسیه، گاگانیان هند و نسل بعدی فضاپیمای سرنشین‌دار چین اشاره کرد.با این حال، پیش از این چند نمونه از این کپسول‌ها که اکنون می‌توان گفت به تاریخ پیوسته‌اند ساخته شده بودند.

مکث
سابقه پروژه کپسول زیستی
اسفند‌ماه1399 بود که مشاور پژوهشی رئیس پژوهشگاه هوافضا در آن زمان گفت: «برای اعزام انسان به فضا و قراردادن انسان در مدار زمین، بودجه‌ای حدود ۱۴میلیارد دلار لازم است.
محمد طیبی رهنی به حوزه زیست فضا اشاره کرد و از سرریزهای علمی و فناورانه دستیابی به علوم و فناوری‌های فضایی برای رفاه مردم سخن گفت.او آن زمان ایده ساخت کپسول زیستی جدید پژوهشگاه هوافضا را مربوط به 2 یا 3سال پیش دانسته بود و از رایزنی‌هایی که منتج به حمایت مالی وزارت ارتباطات وقت از این پروژه شد، خبر داد. طیبی رهنی با بیان اینکه پژوهشگاه هوافضا برای ساخت کپسول زیستی جدیدش درصورت نیاز از دانشگاه‌های کشور هم استفاده خواهد کرد، ادامه داد: مسئولان این طرح درصورت نیاز می‌توانند از محققان دانشگاه‌های دیگر کمک بگیرند یا در زمینه‌های فنی از شرکت‌های دانش بنیان استفاده کنند.او همچنین اعلام کرده بود که تعدادی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها در این پروژه فعالیت می‌کنند. طیبی رهنی از طرحی به نام کاوشگر9 خبر داد و گفت: در مرحله طراحی کلی کپسول فقط به نکات اساسی دست پیدا می‌کنیم. مثلا در این بخش سایزینگ تقریبی کپسول و نوع حامل پیش‌بینی می‌شود. همچنین، تعیین می‌شود که حدودا کاوشگر تا چه ارتفاعی پرتاب خواهد شد. وقتی مرحله طراحی با جزئیات پشت سرگذاشته شد، مرحله ساخت شروع می‌شود. به‌گفته طیبی رهنی این مرحله هم به بخش‌های گوناگون تقسیم می‌شود. البته، کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌های خاصی که مورد نیاز است هم درصورت لزوم ایجاد می‌شوند.