نان سیلو، نان ارتش نان آجری

روایت نصرالله حدادی، تهران‌شناس را درباره ماجرای نان در شهریور 1320که به تولید نانی به نام سیلو معروف شد می‌خوانید: «پدرم می‌گفت در عرض کمتر از نصف روز، نان سنگک بزرگی که یک عباسی می‌خریدیم، شد 10عباسی. نان چنان در تهران نایاب شد که آنچه دست مردم می‌رسید ترکیبی بود از خاک اره، شن، فضولات حیوانات و مقداری آرد و به قدری سفت بود که با چکش هم نمی‌شکست. بعد از جنگ جهانی دوم که قحطی شد، مردم تنگدست شدند و نان هم گیرشان نمی‌آمد. برای همین ارتش وارد می‌شود و نانی به نام «نان سیلو» بین مردم توزیع می‌کند. البته پیش از آن زمان هم نانی به اسم نان سیلو بود، اما این نان با آن نان قدیم بسیار متفاوت بود. نان سیلوی قدیمی در واقع نانی تیره‌رنگ، سفت و شبیه به آجر بود که دست مردم می‌دادند و با وجود قحطی چاره‌ای جز خوردن آن نبود. این نان به «نان سیلو» و «نان آجری» مشهور شد. اما نان سیلوی جدید را فقط نانوایی ارتش می‌پخت و می‌فروخت. این نان در دکه‌های 2در 3، در جاهای شلوغ شهر مانند میدان توپخانه یا سر خیابان قورخانه در خیابان خیام عرضه می‌شد و قیمتش 3قران، بسیار ارزان بود تا مردم بتوانند بخرند. این نان حجیم، بزرگ‌تر از 2آجر بود و سبوس‌داشت. نان سیلو می‌توانست یک خانواده 5نفره را به‌راحتی سیر کند.»

سوغاتی به نام نان طرشتی

مورخ نان، پروفسور ویلیام روبل، آغاز سفرهای دریایی را  آغاز تنوع نان می‌داند: «چون تهیه خوراک و خوردن مقدم بر همه کارهای دیگر است، ملوانان و کارکنان کشتی در سفر به سرزمین‌های ناشناخته، نان‌های ملت‌های دیگر را امتحان می‌کردند و گاه به‌عنوان سوغاتی، نمونه‌ و... به دیار خود می‌آوردند، گرچه طول مسافت دریا و مدت زمانی که از پختن نان می‌گذرد بر کیفیت آن تأثیر می‌گذارد و کیفیت اولیه نان را تغییر می‌دهد.»
 سوغات نان در ایران هم متداول بوده است. پروفسور محسن مقدم، باستان‌شناس مشهور و بنیانگذار موزه مقدم، درباره نان طرشت نقل کرده است: «طرشت، روستایی در 10کیلومتری غرب تهران- امروز این روستا به‌عنوان شهرآرا و دریان‌نو بخشی از داخل شهر تهران شده است - نان ویژه‌ای داشت، شیرین‌مزه. به خمیر این نان شیر می‌زدند، نانی بود قطور و به نسبت نان‌های امروزی حجیم. در آن روزگار که اهالی روستای طرشت به باغداری شهرت داشتند، بهار و تابستان، سردرختی‌ها را به بازار سرچشمه تهران می‌آوردند و می‌فروختند و از آنجا که اهالی تهران قدیم به نان طرشتی علاقه داشتند، طرشتی‌ها، هر روز که میوه‌ها را بار اسب و قاطر می‌کردند و برای فروش به سرچشمه تهران می‌آمدند، مقداری از این نان را هم به‌عنوان تحفه و سوغات برای رونق کسب‌وکار خود می‌آوردند.»

مزه فراموش‌نشدنی نان توتک

یکی از رسم‌هایی که از دیرباز در شمیران وجود داشته است رسم توتک‌پزان است که از قدیم، هر سال با آمدن بهار اجرا می‌شد. نان توتک اما یکی از نان‌های قدیمی این منطقه بود که هنوز هم پخت آن در محدوده شمیران رایج است. نحوه پخت توتک به این صورت بوده که ابتدا در ظرف‌های چوبی که به آن لاوک می‌گفتند، خمیر توتک را درست می‌کردند. خمیر از آرد، مایه خمیر، روغن، شکر، زعفران، شیر، نمک و آب گرم تهیه می‌شد. بعد از عمل آوردن خمیر روی آن را با پارچه آردی می‌پوشاندند و مقابل کرسی یا نور خورشید قرار می‌دادند. بعد از ساعتی تنور را داغ می‌کردند و یک نفر کنار تنور می‌نشست و با دستمایه زرده تخم‌مرغ و زعفران را روی خمیرهای توتک می‌مالید، سپس هرکدام از خمیرها را روی تنور می‌گذاشتند طوری که نان شیرینی نسوزد و به‌خوبی پخته، طلایی و سرخ شود. بعد از پخت، نان‌های توتک را با انبر از داخل تنور در می‌آوردند و دل همه را آب می‌کردند.

نان عشقی در کوچه عشقی!

ساکنان قدیمی محدوده محله‌های حصار بوعلی، نیاوران و فرمانیه هنوز هم مشتری پر و پاقرص نانوایی عشقی هستند؛ نانوایی‌ای که قدمتی 90ساله دارد. غلامحسین قره گزلو، صاحب نانوایی روستای حصار بوعلی بود که اهالی به او لقب عشقی داده بودند. مشتریان نانوایی معتقد بودند این شاطر خوشنام، نان‌ها را با عشق می‌پزد و به مردم می‌دهد. نانوایی ابتدا در محل مسجد فعلی محله حصار بوعلی بود. بعدها جای آن نانوایی را مسجد ساختند و نانوایی به محل کنونی، یعنی روبه‌روی مسجد منتقل شد. اهالی آنقدر به شاطر محله خود علاقه داشتند که کوچه را به نام «عشقی» نامگذاری کردند تا داستان این شاطر خوشنام در محل زندگی او همیشه به یادگار بماند. نانوایی اکنون توسط فرزندان و نوه‌های عشقی اداره می‌شود.

بلوای نان و شیخ‌مهماندوست

شیخ الاسلام محمدحسن مهماندوست، نامی‌آشنا برای اهالی شمیران است. نام فامیلی‌اش برگرفته از سخاوت بی‌اندازه و مردم‌دوستی او بود. مرحوم مهماندوست، اهل سواد و فردی با کمالات بود و در طول حیاتش کودکان را به درس‌آموزی تشویق می‌کرد. شیخ‌الاسلام محمد‌حسن مهماندوست آنقدر خوش‌پوش بود که به شیخ بلژیکی شهرت داشت. او فردی متمول بود و املاک بسیاری در شمیران داشت. توزیع نان میان نیازمندان خاطره‌ای شیرین از سخاوت و مردمداری اوست. نقل است که در زمانی که نان به سختی در تهران پیدا می‌شد، نان‌های پخته‌شده با آرد گندم مرغوب را میان نیازمندان توزیع می‌کرد. شیخ‌الاسلام محمد‌حسن مهماندوست در 89سالگی و در سال 1329درگذشت و اکنون کسی از هم‌نسلان او در قید حیات نیست.