در اداره آنست سازمان امداد و نجات هلال‌احمر سگ‌های تجسس زیادی نگهداری می‌شود که در حوادث به نجات جان انسان‌ها می‌آیند
نجات‌دهنده‌ها
محمد جعفری، روزنامه‌نگار
وقتی زلزله و سیل اتفاق می‌افتد، یا وقتی که ساختمانی آوار می‌شود، نخستین اولویت نجات جان حادثه‌دیدگان است. گروه‌های امدادی تلاش می‌کنند افرادی را که ممکن است زیر آوار گرفتار شده باشند نجات دهند؛ اما همیشه موفق نیستند و در چنین شرایطی پای سگ‌های تجسس به حادثه باز می‌شود و این سگ‌های آموزش‌دیده هستند که می‌توانند با استفاده از شامه و حواس خدادادی جان انسان‌ها را نجات دهند. اما این سگ‌ها چه ویژگی‌هایی دارند و چطور تربیت می‌شوند؟ برای آشنایی بیشتر با دنیای شگفت‌انگیز سگ‌های تجسس به اداره آنست (آموزش و نگهداری سگ‌های تجسس) سازمان امداد و نجات هلال احمر رفتیم و سیدرضا مومنی، رئیس این اداره بخش‌های مختلف این بخش مهم از هلال‌احمر را معرفی کرد.
اولین سگ‌های تجسس در ایران
اولین اقدامات در زمینه استفاده از سگ‌های تجسس را سازمان‌های نظامی در کشور انجام دادند. ارتش جمهوری اسلامی به‌عنوان نخستین سازمان نظامی در حوزه‌های تخصص خودشان از سگ‌های تجسس استفاده کردند. ارتش البته همواره در بحران‌ها و حوادث یار و یاور سازمان‌های امدادی بوده و چون در این حوزه همیشه همکاری می‌کردند احساس کردند که نیاز به استفاده از سگ‌ها برای تجسس وجود دارد و قبل از اینکه ما این کار را آغاز کنیم آنها فعالیت داشتند و کارهای تجسس و زنده‌یابی را با کمک سگ‌ها انجام می‌دادند. البته این موضوع فارغ از استفاده آنها از سگ در حوزه‌های تخصصی و نظامی‌شان است. بعد هم سپاه وارد این مقوله شده و از سگ‌ها در حوزه‌های تخصصی نظامی استفاده می‌کنند و گاهی هم به ما در حوزه جست‌وجو و نجات کمک می‌کنند.
راه‌اندازی مرکز آنست
مرکز آموزش و نگهداری سگ‌های تجسس سازمان امداد و نجات سازمان هلال احمر از سال 78راه‌اندازی شد و با استفاده از ظرفیت مربیان توانمند داخلی کارهای خوبی انجام شد و دوستان خوبمان در ارتش مربیان خوب به ما معرفی کردند و تیمی تشکیل شد و فعالیت مرکز آنست شروع شد. از سال 82به‌صورت رسمی مرکز شکل گرفت. بعد از اینکه زلزله بم اتفاق افتاد و عملکرد بسیار خوب سگ‌های تجسس کشور و سازمان‌های بین‌المللی که در زلزله بم مشارکت کردند به چشم آمد و مسئولان‌ارشد هلال‌احمر دیدند، تفاهمنامه‌ای بین هلال احمر ایران و صلیب سرخ آلمان منعقد شد در یک پروژه طولانی مدت برای تربیت نیروی متخصص سگ‌های تجسس. در بخشی از هم توان زیرساختی هم از طریق صلیب آلمان تامین شد. از مربیان بین‌المللی آلمان به ایران آمدند و کار آموزش را شروع کردند. یکی دو قلاده سگ هم در ابتدا از کشور آلمان وارد شد. این کار پایه‌ریزی شد و شکل گرفت. در بدو راه‌اندازی، مراکز آنست در 4استان به شکل منطقه‌ای راه‌اندازی شد. در ادامه مراکزمان گسترش پیدا کرد و در حال حاضر 35مرکز عملیاتی در 31استان کشور به‌طور فعال داریم. حدود 90قلاده سگ عملیاتی در اختیار داریم و بالغ بر 130نفر مربی و کمک‌مربی توانمند در اختیار داریم که در این حوزه فعالیت می‌کنند.
سگ‌ها از کجا می‌آیند؟
عمده سگ‌هایی که در مراکز آنست در اختیار داریم از نژاد ژرمن شپرد هستند. این نژاد دو گونه خاص است. یک نوع ورک و نوع دیگر شولاین که این دو نوع تفاوت‌های اخلاقی و رفتاری با یکدیگر دارند. شولاین‌ها معمولا آرام‌تر هستند و فرمان‌پذیری بیشتری دارند؛ به‌دلیل اینکه قرار است ما با سگ‌هایی کار کنیم که آرامش روانی مناسبی داشته باشند و در جریان عملیات حادثه‌ای ایجاد نکنند و پرخاشگری نکنند که معمولا هم نمی‌کنند. با این حال ما از این دو گونه ورک و شولاین همزمان استفاده می‌کنیم. ابتدا دو قلاده از آلمان به کشور وارد شد و تعدادی هم از آنها توله‌کشی و از آن ظرفیت استفاده شد. اما در حال حاضر به‌دلیل کمبود بودجه و محدودیت‌های مالی و منابع مالی یا به‌صورت خیلی محدود از مراکزی خاص خریداری می‌کنیم یا اینکه به‌صورت اهدایی قبول می‌کنیم. اگر فردی سگی با نژاد خوب و رگه‌خونی خوب از ژرمن شپرد در اختیار دارد و تمایل دارد که آن را به جمعیت هلال‌احمر اهدا کند اعلام می‌کند و ما موضوع را بررسی می‌کنیم و اگر واجد شرایط خاصی که مدنظر ماست بود و قابلیت تبدیل‌شدن به سگ جست‌وجوگر خوب را داشت استقبال می‌کنیم. اما نکته قابل اهمیت این است که بعضی از دوستان سگی که 4، 5ساله است را اهدا می‌کنند که سگی با این سن به درد جست‌وجو نمی‌خورد. چرا که فرایند آموزش ما از 6ماهگی آغاز می‌شود و تا یک و نیم سالگی طول می‌کشد. پس سگ‌هایی که ما انتخاب می‌کنیم بین 6ماه تا یک‌سال بیشتر نباید سن داشته باشند. سعی می‌کنیم از این رده سنی استفاده کنیم. به‌دلیل اینکه در این سن میزان فراگیری آموزش‌ها در سگ‌ها بیشتر است و می‌توانیم از این ظرفیت‌ها بیشتر استفاده کنیم و به سرعت سگ‌ها را عملیاتی کنیم و وارد چرخه امداد و نجات شوند.
سگ‌های موجود و بحران‌ها
ظرفیت ما در سراسر کشور محدود است. اما در بحران‌های بزرگ جامعه جهانی هم کمک خواهد کرد. ما شاهد بودیم در همه حوادث بزرگ دنیا این پتانسیل در همه کشورها وجود دارد که بتوانیم از این ظرفیت استفاده کنیم. در آنست هم همینطور است. در زلزله ترکیه شاهد بودیم که 50، 60کشور دنیا سگ تجسس فرستاده بودند. ما عضو یک سازمان بین‌المللی هستیم که در زمان حوادث و سوانح از تمام ظرفیت‌های آن استفاده خواهیم کرد. فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر از ظرفیت‌هایی که در جمعیت‌های ملی دنیا وجود دارد استفاده و کمک می‌کند.
در مرکز آنست هلال‌احمر چه می‌گذرد؟
مرکز آموزش و نگهداری سگ‌های تجسس سازمان امداد و نجات کار هماهنگ‌کنندگی و آموزش مربیان مراکز آنست سراسر کشور را انجام می‌دهد. این مرکز ضمن اینکه کار ستادی و مدیریت کلان حوزه‌های آنست کل کشور را انجام می‌دهد، وظیفه‌اش تکثیر و نگهداری سگ‌های تجسس، آموزش و برنامه‌ریزی کلان مراکز آنست در سراسر کشور است و در حال حاضر با توجه به رویکرد جمعیت هلال احمر درخصوص ارتقا و گسترش مرکز، قرار است این مرکز به‌زودی به مرکز تخصصی جست‌وجو و نجات کشور تبدیل شود؛ یعنی اینکه اگر طی سالیان گذشته فقط در حوزه سگ‌های تجسس کار کردیم و در این مرکز کار را فقط با سگ‌های تجسس انجام دادیم، رویکردها و حمایت‌های خوب جناب مهندس محمودی، رئیس سازمان امداد و نجات و دکتر کولیوند، رئیس جمعیت هلال احمر این انگیزه را در همکارانم بیشتر کرد و این درخواست را داشتند که مرکز را به‌عنوان مرکز تخصصی جست‌وجو و نجات کشور معرفی کنیم. در این مرکز از امسال قرار است 3عنصر سگ‌های تجسس، دستگاه‌های زنده‌یاب الکترونیک که شامل دستگاه‌های بیورادار و رسکیو رادار و سیستم‌های پهپادی است را به خدمت بگیریم و جست‌وجو و نجات به شکل ویژه انجام شود. تعدادی پهپاد خریداری شده است و بالغ بر 90دستگاه پیشرفته زنده‌یاب الکترونیک داریم و قرار است در مراکز استان‌ها از این دستگاه‌ها استفاده شود و مراکز به سیستم‌های پهپادی مجهز شوند و کار جست‌وجو در فضای آزاد و مناطقی که گستردگی دارند را انجام دهند. موضوع دیگر آموزش سیستم‌های زنده‌یاب به نیروهای جدید است. در دوره اخیر دکتر کولیوند تلاش زیادی برای جذب منابع نیروی انسانی متخصص در سراسر کشور در این حوزه انجام داده‌اند. با به‌کارگیری این نیروهای توانمند، جوان و پرانرژی ما آموزش سیستم‌های زنده‌یاب الکترونیک را در دستور کار قرار دادیم و کلید خواهیم زد و طیف گسترده‌ای از نیروهای متخصص را در حوزه آموزش دستگاه زنده‌یاب آموزش خواهیم داد. ضمن اینکه بسیاری از ماموریت‌هایی که در سال‌های اخیر به هلال‌احمر محول شده موضوع جست‌وجو بود که افراد در فضای باز مثل کوهستان، بیایان و جنگل مفقود شده‌اند و اگرچه ما به‌عنوان سازمانی که کار امداد و نجات انجام می‌دهیم مسئولیت خاصی درباره مفقودانی به این شکل نداریم اما چون از ما خواسته می‌شود، باید کمک کنیم. در همین مبحث ما در حال کار درباره سگ‌های ردیاب هستیم که این نوع سگ‌ها در فضای باز برای جست‌وجوی مفقودان بسیار می‌توانند کمک کنند. به‌خصوص درباره افرادی که در فضای باز مفقود می‌شوند؛ چرا‌که یافتن این افراد در منطقه‌ای وسیع بسیار دشوار است. کمک سگ‌های ردیاب و سیستم‌های پهپادی جست‌وجوگر کار را راحت‌‌تر می‌کند و ما می‌توانیم خدمت بهتری به مردم ارائه کنیم.
فرصت طلایی برای نجات یک جان
نمی‌توانیم سگ را مجبور کنیم که عملیات خودش را سریع انجام دهد. سگ‌ها معمولا بسته به گستردگی فضای آوار و تخریب تلاش خود را انجام می‌دهند. احتمال دارد یک عملیات در 2تا 3ساعت انجام شود و عملیات دیگر از صبح تا غروب انجام شود یا حتی در چندین روز. مثلا در زلزله ترکیه و سوریه شاهد بودیم که گستردگی عملیات به‌گونه‌ای بود که ما سگ را به محل حادثه می‌بردیم و یک روز کامل کار می‌کرد. البته فقط یک سگ نبود. سگ‌ها هم ظرفیت خاص خودشان را دارند و براساس ظرفیت‌شان کار می‌کنند. معمولا یک تیم شامل یک مربی و یک سگ است. اغلب در یک عملیات چندین تیم را می‌فرستیم. به‌دلیل اینکه بتوانند بعد از 3-2 ساعت کار ریکاوری کنند و سگ استراحت کند. پوزه سگ و مجاری هوایی سگ شست‌وشو می‌شود تا گرد و خاک و بویی که قبلا گرفته پاک شود و بعد از ریکاوری برمی‌گردد و کار عملیات را انجام می‌دهد. باید در نهایت 2تا 3ساعت کار را انجام دهیم. مثلا در عملیات آوار که در شهر ری اتفاق افتاد بچه‌های آنست 2روز کار کردند؛ چرا که حجم آوار زیاد و آوار‌برداری هم سنگین بود و این احتمال وجود داشت که فردی باز هم زیر‌آوار باشد، این روند ادامه پیدا کرد. ما تلاش می‌کنیم که کار در کوتاه‌ترین زمان انجام شود اما زمان خاصی نمی‌شود برای این کار تعریف کرد. هرقدر مدت زمان جست‌وجو بالا برود احتمال زنده‌بیرون آوردن مصدوم از زیر‌آوار کمتر می‌شود.
ارزش سگ تجسس
واقعیت این است که اگر یک سگ بتواند جان یک انسان را نجات دهد یا یک مصدومی را از زیر آوار پیدا کرده و نجات دهد یا پیکر یک قربانی که فوت شده زیر آوار شناسایی کند و خانواده‌ای که انتظار دارند پیکر عزیزشان از زیر آوار بیرون کشیده شود و... یک سگ اگر چنین قابلیتی داشته باشد و این دغدغه و استرس خانواده‌های متاثر از حادثه را کم کند این سگ قیمت ندارد و نمی‌شود روی آن قیمت گذاشت. این سگ‌ها ارزش معنوی دارند. به‌شدت به ما انسان‌ها در زندگی بهتر و پاسخگویی به حوادث کمک می‌کنند. بنابر‌این ارزش ریالی خاصی روی آنها نمی‌شود گذاشت. اگر هم ارزشی می‌گذاریم ارزشی نیست که درخور آن سگ باشد. اما مثلا گفته می‌شود 200یا 300میلیون تومان ولی این مبالغ هم براساس میزان مهارت‌های سگ است. به‌صورت سالانه هم تقریبا هر قلاده سگ اگر با آموزش مربی و هزینه غذا و نگهداری و دستمزد فردی که آموزش می‌دهد بالغ بر 200تا 300میلیون تومان هزینه دارد. اما با توجه به‌کار ارزشمندی که این سگ‌ها انجام می‌دهند این مبالغ زیاد مهم نیست. بیشتر بحث خدمات انسان‌دوستانه‌ای است که این سگ‌ها ارائه می‌دهند.
سگ‌ها چطور آموزش می‌بینند؟
دوره آموزشی سگ‌ها از 4تا 6ماهگی آغاز می‌شود و حتی ممکن است سگ یک‌ساله هم به خدمت بگیریم؛ اما دوره آموزشی معمولا بین یک تا یک‌سال و نیم طول می‌کشد تا به سگی تبدیل شود که بشود روی عملکردش حساب کرد. سگ‌ها در موضوع تجسس به چندین دسته تقسیم می‌شوند. سگ‌هایی زنده‌یاب و جست‌وجوگر هستند، سگ‌هایی بمب‌یاب، جست‌وجوگر مواد‌مخدر و... هستند و از نظر عملکردی با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند. باید به این نکته توجه شود که سگ‌های ما در هلال‌احمر سگ‌های زنده‌یاب هستند. در خیلی از ماموریت‌های ما خواسته می‌شود که نسبت به شناسایی و جست‌وجوی پیکرهای قربانیان حوادث کمک کنیم. چون مطمئن هستند که فرد فوت شده اما خواسته می‌شود که با استفاده از سگ‌های زنده‌یاب پیکر آنها را کشف کنیم. سگ‌های زنده‌یاب ما کارایی خودشان را در سیل سال گذشته استان تهران نشان دادند. وقتی سگ‌های ما وارد رودخانه کن شدند بسیاری از پیکرهای قربانیان را که مثلا فقط یک دست یا یک پا بود با کمک سگ‌ها شناسایی کردیم. در شرایط سیلاب امکان شناسایی یک تنه درخت با یک عضوی از بدن انسان وجود ندارد. به‌دلیل اینکه وضعیت گل‌آلود است و به شکل تنه درخت و شاخه درخت و...دیده می‌شود، قابلیت تفکیک و شناسایی وجود ندارد. سگ‌های ما این قابلیت را از خودشان نشان دادند که بتوانند در چنین حوادثی کمک کنند و در این حادثه بسیاری از پیکرها را با کمک سگ‌ها کشف کردیم.
عملکرد سگ‌ها در سیل، زلزله و آوار
عملیات جست‌وجو برای مفقودان کلا سخت است. همکارانم زحمت زیادی می‌کشند. سگ‌ها هم متحمل زحمت‌ها و دردسرهای زیادی هستند. به‌دلیل اینکه محل عملیات کانون خطر است. با وجود اینکه اتفاقی افتاده اما همچنان کانون خطر است و ممکن است باز هم حادثه‌ای اتفاق بیفتد و نیروی متخصص ما و هم سگی که استفاده می‌کنیم را تهدید می‌کند.
بنابر این همه عملیاتی که می‌رویم دارای مشقت و سختی خاص خودش است. اما این عشق و علاقه است که کار را پیش می‌برد. درباره عملکرد سگ‌ها در حوادث مختلف هم نمی‌شود اظهارنظر کلی کرد، چرا که هر کدام گستردگی و سختی‌های خاص خودش را دارد. شرایط فیزیکی عملیات و حادثه، سختی کار را تعیین می‌کند و نمی‌شود گفت که کدام عملیات آسان یا سخت‌تر است. کلا همه عملیات سگ و مربی را به چالش خواهد کشید. عملکرد خوب مربی باعث می‌شود که سگ تجسس خوب آموزش بدهیم که بتواند عملیات را با موفقیت سپری کند.
فاصله کوتاه تا رسیدن به مرکز تخصصی جست‌وجو
راه زیادی نداریم. مرکز تخصصی جست‌وجو عملا در یکی دو‌ماه آینده شکل خواهد گرفت. ما ظرفیت پهپادی را درخواست کرده‌ایم. قرار است 10فروند پهپاد جست‌وجوگر در اختیارمان قرار گیرد. سیستم‌های زنده‌یاب الکترونیک بیورادار و رسکیو رادار که از پیشرفته‌ترین سیستم‌های دنیا هستند را در اختیار داریم. از این سیستم در ترکیه استفاده کردیم و شاید به جرأت بتوان گفت ما در این حوزه ازجمله کشورهای برتر هستیم. این دستگاه‌ها خیلی گرانقیمت هستند و کار با آنها تخصصی و پیچیده است. نگاه مدیران کلان کشور این است که در حوادث و سوانح به مردم خدمت بهتری ارائه کنند. مردم هم خیال‌شان راحت باشد که ما در جمعیت هلال احمر در حوادث پشتیبان‌شان هستیم تا درد و آلام آنها را در حوادث کم و کمک کنیم و در راستای نجات جان آسیب‌دیدگانی که متاثر از حوادث و سوانح هستند خدمت شایسته‌ای را انجام دهیم.
درصد خطای سگ‌ها
اگر یک سگ درست آموزش دیده باشد، اگر مربی، توانمندی لازم را داشته باشد که یک سگ را به‌طور درست و صحیح آموزش دهد درصد خطا در عملیات به بیش از یک یا 2درصد نمی‌رسد. در خیلی از عملیات نظامی و امنیتی به‌رغم اینکه دستگاه ایکسری(Xray) وجود دارد و سیستم‌های حفاظتی و امنیتی بالایی به‌کار گرفته می‌شود اما حرف آخر را سگ می‌زند. مثلا همه اقلام را از دستگاه ایکسری رد می‌کنند اما در آخر اگر سگ اوکی را ندهد بحث کنترل و چک‌کردن تمام نمی‌شود.
واکنش سگ‌ها بعد از پیدا‌کردن انسان
سگ‌ها وقتی برای عملیات به محل حادثه منتقل می شوند بعد از پیدا کردن فردی که زیر آوار گرفتار شده واکنش‌های مختلفی دارند. یا پارس می‌کنند یا می‌نشینند. البته اغلب سگ‌های آموزش‌دیده تجسس بعد از کشف فردی زیر‌آوار در همانجا می‌نشینند. این موضوع بستگی به توانمندی مربی و آموزشی که او به سگ داده، دارد.
سناریوی دوم بعد از تلاش سگ‌ها
به‌خاطر اینکه رضایتمندی در بازماندگان و خانواده‌ها ایجاد شود ما در 3-2 مرحله این کار را انجام می‌دهیم اما اگر نتیجه‌ای حاصل نشد از سیستم‌های زنده‌یاب هم استفاده می‌کنیم و از طریق امواج تلاش می‌کنند که فرد را پیدا کنند. اگر باز هم اتفاقی نیفتاد عملیات ما تمام می‌شود و آوار‌برداری سنگین باید شروع شود.
سگ‌های تجسس در متروپل
در حادثه ریزش ساختمان متروپل در آبادان نیروها و سگ‌های آنست حضور فعال داشتند. با وجود اینکه حجم و گستره آوار زیاد بود اما سگ‌های آنست عملکرد درخشانی را از خود نشان دادند و در زمینه کشف پیکر قربانیان موفق عمل کردند.
