سفر به روزگار «تهرانی‌‌های اصیل»

بافت جمعیتی شهر تهران، مفهوم «تهرانی اصیل» و دگرگونی‌های انسانی و جمعیتی در پایتخت 230ساله ایران، همواره از موضوعات جذاب در بررسی‌های کارشناسانه و حتی مردم‌پسندانه به شمار می‌آمده است. این شهر بزرگ که روزگاری زنجیره‌ای از چند‌روستا در دامنه گسترده البرز جنوبی بود در کمتر از 2سده به سوی پیشرفت و دگرگونی حرکت کرد و شتاب دگرگونی‌ها به اندازه‌ای بود که بسیاری از پدیده‌ها و ویژگی‌های گذشته را به فراموشی سپرد. تهرانِ روزگار پیش از پایتختی و آغازین روزهای آن چگونه بوده و چه کسانی را در خود داشته است؟ علی بلوکباشی ـ مردم‌شناس و پژوهشگر فرهنگ و مردم ـ در مدخل «تهران، ساختار اجتماعی» در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، با اشاره به پراکنش جمعیتی در تهران روزگار قاجار، سه‌چهارم جمعیت تهرانی‌تبار را ساکن 3محله «عودلاجان، چال‌میدان و بازار» می‌شناساند و یادآور می‌شود: «محله سنگلج حدود 5/1 درصد جمعیت تهران را در خود جای داده بود و اساسا از محله‌های غیرتهرانی‌نشین به شمار می‌رفت. اصفهانی‌ها و آذربایجانی‌ها بیشترین شمار از جمعیت غیرتهرانی را داشتند». این جمعیت غیرتهرانی، در مسیر دگرگونی‌های آینده، نقشی بزرگ در پایتخت یافتند. او با اشاره به محدوده‌های زندگی غیرتهرانی‌ها در روزگار پیش از گسترش تهران در میانه‌های عصر قاجار می‌نویسد: «پیش از توسعه شهر تهران، گروه بزرگی از مردم که عمدتا غیرتهرانی بودند، پشت دروازه‌ها زندگی می‌کردند. این منطقه در کنار پایتخت و از حیطه اعمال قدرت داروغه و کلانتر خارج بود». بر پایه پژوهش‌های او، 75درصد این مردم، بیرون از شهر می‌زیسته‌ و تنها 10درصد از جمعیت پایتخت، غیرتهرانی بوده‌اند.

بلوکباشی درباره فرایند دگرگونی و گسترش تهران از آغاز پایتختی تا روزگار معاصر، 3مرحله در نظر می‌آورد: «در جامعه تهران از آغاز پایتختی تاکنون به لحاظ ساختار اجتماعی و نظام فرهنگی و اقتصادی 3مرحله متمایز از یکدیگر قابل تشخیص است: جامعه‌ای با ساختار روستایی، شهری سنتی و شهری نوین». دانسته‌ها و دریافت‌های ما از مرحله نخست که این پژوهشگر از آنها یاد می‌کند، نسبت به 2مرحله دیگر، اندک است. بلوکباشی تهران را در مرحله نخست، جامعه‌ای می‌شناساند که «از مجموعه 4 یا 5 ده شکل یافته بود [و] فرایندی را می‌گذراند که نظام اقتصاد و فرهنگ روستایی ایلی در آن سیطره داشت و فعالیت‌‌های مردم در عرصه اشتغالات به کارهای زراعی، باغداری و دامداری، محدود می‌شد». پیوندهای اجتماعی آن مردمان از دریچه پژوهش‌های بلوکباشی «ساده و برخاسته از نوعی قشربندی در جامعه‌های ایلی روستایی بود». تهران در مرحله نخستین که این پژوهشگر تصویر کرده است، شکل‌گیری پاره‌ای نهادها و ساختارها را می‌آزماید؛ «نظام‌های تجارتی، صنعتی، اداری و خدماتی در شهر تهران در حال شکل‌گیری بودند.» ایلات در آن روزگار، حضوری پررنگ در پیرامون تهران داشتند. بلوکباشی در این باره می‌نویسد: «در آن زمان دسته‌هایی از ایلات و عشایر مختلف مانند هداوند، اصانلو، قراچورلو، گاوباز و طایفه‌هایی از شاهسون، قشقایی، بختیاری، اعراب ورامین، میش‌مست و سمنان در پیرامون تهران زندگی می‌کردند. آنها با مردم روستایی و کشاورزان درون شهر ارتباط نزدیک داشتند و بر شیوه کارکرد شهری تهران تأثیرگذار بودند».