کشمکش فوکلی‌ها و متجددین با قدیمی‌ها

ایران از میانه‌های روزگار قاجار تا روزگار پهلوی، دگرگونی‌های مهم اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را از سرگذراند. «تجدد» نامی کلی به شمار می‌آید که اندیشمندان بر منظومه این دگرگونی‌ها، به‌ویژه در گستره‌های فرهنگی و اجتماعی گذاشته‌اند.

این مفهوم با برافتادن قاجارها و برآمدن پهلوی اول، در چارچوب یک برنامه دستوری و حکومتی، «مدرنیزاسیون» نام گرفت و تأثیرهایی بزرگ بر چرخه زندگی و زیست روزمره ایرانیان نهاد و جامعه ایران را به دوره‌ای تازه از زیست فردی و اجتماعی برد. زندگی روزمره در گستره‌های گوناگون همچون پوشش، خوراک، ادبیات و شیوه سخن‌گفتن، پیدایش نشریه‌ها (به‌ویژه روزنامه‌ها)، مدرسه‌های نوین، صنایع و تاسیسات جدید، نهادهای نوین شهری همچون کافه، سینما و رستوران، وسایل ارتباطی همچون هواپیما و اتومبیل، طب و داروسازی، با دگرگونی‌ها و تکان‌های بزرگ روبه‌رو شد.

تأثیرپذیری از تمدن جدید جهانی، ویژگی تجدد و مدرنیزاسیون ایرانی به شمار می‌آمد. گستردگی این دگرگونی‌ها اما بخش‌هایی مهم و تأثیرگذار در جامعه سنتی ایران را نگران می‌کرد. پاره‌ای ایستادگی‌ها در برابر مظاهر و نمادهای تمدن نوین، واکنش آن بخش‌ها بود. محمدعلی فروغی ـ سیاستمدار و ادیب ایرانی ـ در یک سخنرانی با نام «حقوق در ایران» در دانشکده حقوق به سال‌1315 خورشیدی، روایتی جذاب در این ‌باره دارد؛ «آن زمان [تا عصر ناصرالدین‌شاه قاجار] هنوز با کفش به‌اتاق‌آمدن، قبیح بود و روی‌صندلی‌نشستن، معمول نشده بود؛ بدون لباس بلند از قبیل عبا یا لباده به حضور بزرگان رفتن، بی‌ادبی بود. لباس و کلاه همان بود که شما در اول عمر داشتید اگر فراموش نکرده باشید، اما یقه و دستمال‌گردن‌زدن خیلی نادر بود و تقریبا منحصر بود به کسانی که مدتی در اروپا اقامت کرده بودند؛

آن هم نه همه کس. و غالبا اسباب زحمت هم بود؛ یعنی بسا بود که در بعضی کوچه‌ها و محله‌ها متعرض فوکلی‌ها می‌شدند و اگر فحش و کتک در کار نمی‌آمد مضمون و استهزا، فراوان بود و البته از داستان‌هایی که در باب فوکل و کشمکش فوکلی‌ها و متجددین با قدیمی‌ها که مدت چندین سال در کار بوده، مطلع هستید. با کارد و چنگال غذاخوردن، آن زمان معمول نبود و با دست غذا می‌خوردیم. تازه که شروع به استعمال کارد و چنگال کرده بودیم

رفیقی داشتیم خوش‌صحبت و مضمون‌گو، برای فرنگی‌مآبی ما مضمون می‌گفت که آقایان، سکنجبین را با کارد و چنگال میل می‌فرمایند!»