ساختار متنوع و دیدنی بازار

سر توماس هربرت، سیاح اروپایی در سفرنامه خود به ایران در سال ۱۱۰۸ قمری یعنی در دوره صفویه، بازار بزرگ تهران را فاقد سقف توصیف می‌کند. در میان اماکن بازار تهران، بازار بین ‌الحرمین از ساخته‌های دوره محمدشاه قاجار و بازار امیر، سرای امیر و بازار کفاش‌ها از افزوده‌های دوران ناصرالدین‌ شاه است. با پیشرفته‌تر شدن شهر‌نشینی و معماری در تهران، بازاربزرگ هم دستخوش تغییراتی شد به‌طوری که قسمت‌های زیادی از آن نوسازی شد و حتی قسمت‌هایی از آن نیز به همین واسطه از بین رفت. در این بخش نگاهی به اجزای طراحی شده در معماری بازار تهران قدیم داریم.

دالان و بند
دالان یا ‌بند در معماری بازار تهران از فضاهای ارتباطی مهم  است که غالباً در فضاهای معماری به شکل خطی نقش رابط بین فضای بیرونی با فضای درونی ساختمان یا تنها بین فضاهای درونی بنا را دارد. دالان‌ها غالباً به‌صورت کوچه یا راسته‌ای کوچک و فرعی است که از یک سمت به راسته‌ای دیگر و از سوی دیگر به یک کاروانسرا مربوط است و به‌طور معمول در دوسوی آن تعدادی حجره و دکان وجود دارد.

چهارسوق
در بازار تهران محل تقاطع 2راسته اصلی مهم بازار را چارسو یا چهارسوق می‌گویند. در بعضی موارد هم در محل برخورد 2راسته طراحی شده بازار، فضایی به‌صورت چهارسو می‌ساختند. در بازار چهارسوق‌های تاریخی داریم که به ثبت ملی رسیده است؛ مانند چهارسوق بزرگ، چهارسوق چوبی یا چهارسوق کوچک که تا زمان پهلوی اول این چهارسوق وجود داشت.

جلوخان
 جلوخان از فضاهای ارتباطی بازار است که شکل میدانچه دارد.این فضا از 3 یا 4طرف محصور است و به‌عنوان یک فضای ورودی، مکث یا تجمع از آن استفاده می‌شود. قدیم‌ها علاوه بر بازار درمقابل منزل اعیان و اشراف جلوخان ساخته می شد. جلوخان مسجد امام خمینی(مسجد شاه) یکی از معروف‌ترین جلوخان‌های به یادگار مانده از دوران قاجار است.

 کاروانسراها
کاروانسراها از مهم‌ترین فضاهای معماری سنتی بازار تهران است. علت شکل‌گیری کاروانسراها در حوالی بازار و محدوده شهری تهران تأمین جایی برای اتراق مسافرانی بود که از شهرهای دور و نزدیک برای خرید و سفر راهی ‌دارالخلافه می‌شدند. البته به مرور زمان کارکرد بخشی از کاروانسراها شبیه چیزی مثل پاساژ‌های امروزی و باعث افزایش واحد‌های تجاری محدوده بازار هم شد. تا اینکه به مرور زمان با توسعه بازار و تغییر سبک زندگی کارکرد کاروانسراها تغییر کرد.

تیم و تیمچه
به کاروانسراهای بزرگ، تیم و کاروانسراهای کوچک دربازار تهران قدیم تیمچه گفته می‌شد. کارکرد تیم و تیمچه خصوصیات مشابهی با‌ سراها دارد. طراحی‌سراها عموماً بدون طاق است ولی تیمچه‌ها یک یا چند طاق مرتفع روی حیاط مرکزی دارند. به‌دلیل اینکه طاق‌نما ها اکثراً از زیر قابل رؤیت هستند، شکیل ترین و زیبا‌ترین کار‌بندی‌ها و یزدی‌بندی‌ها زیر طاق‌های تیم ها و تیمچه‌ها ساخته می‌شد.

بارانداز و انبار
قدیم‌ها که هنوز خبری از تکنولوژی و پیشرفت و ماشین و موتور‌های حمل بار نبود حمل کالا‌ها عموماً توسط چهارپایان انجام می‌شد و این چهارپایان اجازه ورود به بازار را نداشتند بنابراین در پشت ‌سراها فضاهایی به‌عنوان بارانداز، انبار، خانبار برای تخلیه بار وجود داشت. اغلب بارها از خانبار به‌سراها و دکان‌ها منتقل می‌شد.

حجره و دکان
کوچک‌ترین فضای معماری دربازار تهران که معمولاً در دوطرف راسته‌ها به‌صورت خطی قرار گرفته است حجره یا دکان نام دارد.مساحت حجره‌ها به‌طور متوسط از 10تا 25‌مترمربع است. گاهی برخی حجره‌ها حدود 75سانتی‌متر از سطح معبربالاتر ساخته می‌شدند به همین دلیل زیر آن یک انبار می‌ساختند. بعضی حجره‌ها هم که علاوه بر عرضه، خودشان کالا را تولید می‌کردند، کف‌شان همتراز سطح معبر یا اندکی پایین‌تر بود؛ مانند آهنگری‌ها، مسگری‌ها و نجاری‌ها. بعضی هم قسمتی از انتهای دکان را که با دیواری جداکننده از فضای اصلی حجره جدا می‌شد به‌عنوان صندوق‌ خانه استفاده می‌کردند.