400سال عاشقی در فرحزاد

سمیرا باباجانپور

چراغ سبز ورودی حسینیه از مسافتی دور به چشم می‌آید. دیوارهای سیاه‌پوش و رفت‌وآمد پیر و جوان مسیر تکیه فرحزاد را پرمخاطب و زنده نشان می‌دهد. شبانگاه، بعد از نماز مغرب، نوای حسینی به گوش می‌رسد و جماعت مؤمن گروه‌گروه وارد حسینیه می‌شوند. رسم عزاداری سالار شهیدان در میان مردم کوهپایه‌نشین فرحزاد رسم ارادت است و نوکری خانه‌ای که همگان در آن حاجت‌روا شده‌اند. فرحزادی‌ها 40روز مهمان حسینیه تاریخی خود هستند. سفره‌های نذری پهن است و اهالی هرکدام بنا به نذر و حاجت خود، بانی این سفره می‌شوند. چراغ حسینیه فرحزادی‌ها را نسل‌به‌نسل همین اهالی مؤمن روشن نگه‌داشته‌اند و این روزها جوان‌ترها رتق و فتق امور را به‌عهده گرفته‌اند و به رسم پدرانشان خادمی حسینیه را می‌کنند.  حسینیه فرحزاد، قلب تپنده شور و شعور مردمی است که از همان دوران طفولیت زیر بیرق‌های بلند حسین(ع) با مولایشان عهد و پیمان بسته‌اند.

ظروف مسی 400ساله
قدمت حسینیه فرحزاد به سال‌های دور برمی‌گردد. اما تنها سندی که از این حسینیه قدیمی برجای‌مانده ظروف مسی است که تاریخ مندرج بر آنها قدمتی 400ساله را نشان می‌دهد. مسلما این تاریخ، تاریخ بنای حسینیه نیست ولی به‌گفته اهالی، می‌شود همین را دلیل بر قدمت این بنای مذهبی دانست. مرور کتاب‌های تاریخی که از حیات اجتماعی روزگار دور تهران قدیم روایت می‌کند، زمان ساخت اکثر حسینیه‌های قدیمی پایتخت را به دوره قاجاریه نسبت می‌دهد؛ یعنی دوره و نوبتی که تعزیه رونق می‌گیرد و بر اهمیت تکایا می‌افزاید. در همان سال‌ها رونق تکیه‌های تهران و رجوع مردم به آنها به حدی بود که 50تا 70تکیه ساخته می‌شود. چنان که از اسناد برمی‌آید، در زمان ناصرالدین‌شاه روستاهای شمیران و دیگر روستاهای اطراف تهران نیز هرکدام تکیه یا تکیه‌هایی برای خود داشته‌اند. حسینیه فرحزاد نیز یکی از این تکیه‌های قدیمی و معروف است.

هر طایفه در یک طاق‌نما
بنای این روزهای حسینیه چیزی حدود 700تا 800مترمربع وسعت دارد؛ ساختمانی 2طبقه با زیرزمین و آشپزخانه و چایخانه. این بنا بیش از 2دهه پیش‌ساخته شد و به‌گفته قدیمی‌های محل، سومین بنایی است که مرمت ‌شده است. قبل از این، بنای آجری با ستون‌ها و دیوارهای بسیار عریض حسینیه را پوشانده بود. رحیم فرحزادی از معتمدان فرحزاد در بازدید از یکی از قدیمی‌ترین حسینیه‌های منطقه همراه ماست. او که بنای قدیمی حسینیه را به یاد دارد می‌گوید: «دیوارهای حسینیه عرضی بیشتر از یک و نیم متر داشت. یک طبقه بود و مساحتش هم از بنای امروز کمتر بود. دورتادور حسینیه طاق‌نما بود که برای استقرار طایفه‌های مختلف ساخته‌شده بود. رسم بود بزرگان طایفه در این طاق‌نماها می‌نشستند و مراسم را نظاره می‌کردند.»  در بنای این روزهای حسینیه می‌شود معماری طاق‌نماها را دید که بیشتر جنبه تزیینی دارد. طاق‌نماهای کنونی، کاربرد قدیم را ندارند و ‌تنها برای وفادارماندن به فرم معماری حسینیه‌ها ساخته ‌شده‌اند. او می‌گوید: «قدیمی‌ترها روایت می‌کردند که بخش‌هایی از حسینیه سقف نداشت، وسطش دالانی داشت مثل راهرو که کاروانسراها از آن عبور می‌کردند و برای محرم با چادری سیاه پوشیده می‌شد.»


حسینیه‌ای که با وضو ساخته شد
معماری و ساخت‌وساز تکیه‌ها آداب‌ و رسوم خاصی داشت و همیشه موردتوجه معماران بزرگ و صاحب‌نام بود. علاوه بر اینکه منابع مالی ساختمان و اداره آن را مردم تأمین می‌کردند، حس و حال سازندگان همراه با عرض ادب و ارادت به پیشگاه اهل‌بیت(ع) بود. ازاین‌رو معمولاً آغاز آن همراه با مجلس وعظ و روضه‌خوانی بود و افرادی را که صالح و درستکار می‌دانستند برای ساخت دعوت می‌کردند. خیلی وقت‌ها کارگران و استادکارها پیوسته با وضو بودند و برای هر آجری که کار می‌گذاشتند یا حسین و یا علی می‌گفتند و اشک و آه با خاک و گل عجین می‌شد.

آجر به آجر حسینیه را اهالی گذاشتند
 رحیم فرحزادی از طراح آخرین بنای حسینیه، به نام حاج‌معمار، نام می‌برد و می‌گوید: «حاج معمار پدرزن همین حاج‌محمدرضا طالقانی، رئیس اسبق فدراسیون کشتی بود. او طرح حسینیه را کشید و دیگر معماران آن را تمام کردند. راستش همه فرحزادی‌ها در ساخت این بنا سهیم هستند. خودم آن روزها که جوان بودم گچ و آجر به‌دست بنا می‌دادم. پدرم بعد از کار روزانه حتماً باید سری به حسینیه می‌زد و در کارها کمک می‌کرد.»
تک‌تک فرحزادی‌ها نذر کردند و آجر‌به‌آجر بنای جدید حسینیه را بالا بردند. رد معماران قدیم حسینیه را که می‌گیریم همگی به دیار حق شتافته‌اند؛ حاج‌عبدالحسین فرحزادی، حاج‌رحمت فرحزادی و استاد اسماعیل فرحزادی را خدا بیامرزد. رحیم فرحزادی از زبان حاج‌علی‌نقی فرحزادی، یکی از معماران حسینیه، نقل می‌کند: «محال بود وضو نگیریم. یکی نوحه می‌خواند و بقیه با گریه و اشک کار می‌کردند. نقل دستمزد نبود، انگاری که وظیفه بود. هرچه از روزهای بنایی و معماری نصیبم شد به برکت ساخت همین حسینیه بود.»


میزبانی عزاداران و اطعام 4000مهمان
چراغ حسینیه فرحزاد 40شب روشن است. از شب اول محرم تا پایان آن و از اربعین تا پایان‌ماه صفر. در این 40شب همه اهالی، چه غریب و چه محلی، مهمان سفره ناهار و شام هستند و در بعضی از روزها به بیش از 4000نفر طعام داده می‌شود. بنا به‌رسم همیشگی، سخنرانان که معمولاً از سخنرانان معروف و وعاظ بنام هستند به منبر می‌روند و بعد مراسم عزاداری شروع می‌شود. دسته‌های عزاداری حسینیه فرحزاد در این شب‌ها به زیارت امامزاده ابوطالب(ع) و امامزاده صالح(ع) می‌روند.

60تا 80خادم در حسینیه
این روزها، با آغاز ایام سوگواری شهادت امام‌حسین(ع)، 60تا 80خادم در حسینیه فرحزاد فعالیت می‌کنند. کارها تقسیم شده است. هر کس یک‌‌گوشه کار را می‌گیرد. بعضی در آشپزخانه، بعضی در سقاخانه و تعدادی در انتظامات و جماعتی هم در کفشداری و باقی قضایا. این خادمان حسینی زیر سایه خادمان قدیمی و باسابقه‌ای همچون حاج‌اسماعیل لآلی، حاج‌علی فرحزادی و حاج حسین کرمانی (فرحزادی) خدمت می‌کنند.



غذای نذری خاص حسینیه
غذای نذری معروف آشپزخانه حسینیه از همان درخت‌های گردوی موقوفه‌ای است که اهالی از سر ارادت به اهل‌بیت(ع) نذر کرده‌اند و همین، فسنجان نذری فرحزاد را شهره کرده است. بانیان طعام حسینیه مشخص هستند و هرکسی می‌داند چه روزی باید طعام دهد. دیگ خورش آشپزخانه آن‌قدر بزرگ است که نمی‌توان به‌تنهایی ملاقه را در آن چرخاند. اگرچه این روزها جوان‌ترها مسئولیت آشپزخانه را بر عهده‌دارند و آشپزها از نسل جوان هستند، ولی رحیم فرحزادی از حاج‌اصغر فرحزادی، حاج‌محسن فرحزادی، ‌حاج‌محسن لآلی، حاج‌مصیب فرحزادی، حاج‌مشهدی ابراهیم فرحزادی (معروف به عمویی) و حاج‌مشهدی علی‌اصغر فرحزادی به‌عنوان آشپزهای قدیم حسینیه یاد می‌کند که دیگر در جمع ما نیستند؛ آنها در آشپزی طعام عزاداری محرم چیره‌دست بودند.

راه‌اندازی موزه‌ حسینیه
حسینیه فرحزاد با همه سیاهه‌ها، پرچم‌ها، علم‌ها، پارچه‌ها، کتل‌ها، لباس‌های تعزیه و ظروف مسی قدیمی که دارد تاریخی دور و دراز را برایمان به یادگار گذاشته است. رحیم فرحزادی می‌گوید: «پیشنهاد ساخت موزه‌ای کوچک از آثار تاریخی حسینیه را مطرح کردیم، ولی متأسفانه جدی گرفته نمی‌شود. بسیاری از خادمان و پیرغلامان حسینیه مرحوم شده‌اند. الان چندنفری باقی ‌مانده‌اند که به‌نظرم تاریخ مجسم و تاریخ شفاهی فرهنگ فرحزاد هستند، ولی کسی سراغشان نمی‌رود تا خاطراتشان را مکتوب کند. این خاطرات تاریخ یک محله است که به‌سادگی از بین می‌رود. از طرفی بنای حسینیه این روزها جوابگوی عزاداران نیست. تعدادی از مغازه‌ها و خانه‌های اطراف خریداری ‌شده است تا اگر مردم و مسئولان همت کنند، توسعه پیدا کند.»

رسم خادمی، موروثی است
انتخاب خادم برای حسینیه همیشه از میان افرادی بود که شایسته‌تر بودند و این شایستگی را می‌شد از ارادت و خلوصی که برای نوکری امام‌حسین(ع) خرج می‌کردند فهمید؛ جماعتی که در روزهای محرم و صفر دست از کار و زندگی می‌شستند و تنها برای مولایشان و در رکاب عزادارانش روز و شب می‌گذراندند، پیرغلامانی همچون حاج‌اسماعیل لآلی که شهره شهر بودند. فرحزاد از این پیرغلامان پابه‌سن‌گذاشته کم نداشته و ندارد؛ مردانی که هنوز خادم حسینیه هستند. رحیم فرحزادی رسم خادمی حسینیه را موروثی می‌داند: «تعدادی از خانواده‌ها از قدیم نسل‌به‌نسل خادم حسینیه بودند. مردم هم هنوز به احترامشان آنها را خادم می‌دانند. رسم بر این بود که خادم حسینیه قبل از مرگش وصیت می‌کرد که فلان فرزندم یا فلان فرد از اقوامم، خادم حسینیه شود. اگر هم وصیتی نبود، پسر ارشد خانواده مسئولیت را بر عهده می‌گرفت.»



وقف‌نامه نذری‌ها

فرزندان حاج‌رمضانعلی فرحزادی، مرد خیر فرحزاد، به همراه چند خانواده، زمینی را از حاج‌شکرالله، از بزرگان محله، خریدند و بنای حسینیه را با خشت و گل و چوب بنا کردند. بعد از ساخت حسینیه، ریش‌سپیدان فرحزاد برای اینکه حسینیه روستایشان تا ابد پابرجا بماند بهترین زمین‌ها، باغ‌ها و املاکشان را وقف حسینیه کردند و هرکدام از آنها اطعام یک وعده از غذاهای نذری محرم را با درآمد ملک وقفی‌شان عهده‌دار شدند. این‌طور که اعضای هیأت‌امنای حسینیه فرحزاد می‌گویند، در همه وقف‌نامه‌های اهالی برای حسینیه، ذکرشده که اطعام عزاداران حسینی تا قیامت ادامه خواهد داشت. به همین دلیل در روزهایی که بسیاری از باغ‌های وقفی در اثر بی‌آبی خشک‌شده و دیگر درآمدی ندارند، فرزندان واقفان در این باغ‌ها رستوران زده یا خانه‌های مسکونی ساخته و اجاره داده‌اند تا وصیت پدرها، پدربزرگ‌ها و اجدادشان را بتوانند عملی کنند.

مصالح عجیب در بنای حسینیه

درباره حسینیه تاریخی فرحزاد داستان جالبی از گذشته‌های دور نسل‌به‌نسل و سینه‌به‌سینه نقل‌شده که ساخت این حسینیه کار آدمیزاده نبوده است. در ساخت بنای حسینیه از چوب‌های بسیار بزرگی استفاده ‌شده بود و از آنجا که در آن دوران راه دسترسی به فرحزاد راه پرپیچ‌وخمی بود و اتومبیل و ماشین‌های حمل مصالح وجود نداشت، همیشه برای اهالی فرحزاد سؤال بود که چطور توانسته‌اند این چوب‌ها را به اینجا بیاورند؟
 به‌هرحال آنچه مسلم است در ساخت بنای حسینیه از افراد قوی‌هیکل و بزرگ‌جثه استفاده ‌شده بود که در روزگاران دور، بعضی از مردم از روی ناآگاهی آنها را غول می‌پنداشتند. همین هم شده بود که تا سال‌ها میان اهالی فرحزاد، به‌ویژه کوچک‌ترها، این موضوع مطرح می‌شد که حسینیه اعظم فرحزاد را غول‌ها ساخته‌اند.